Zakład Dietetyki Katedry Nauk Fizjologicznych
Wydziału Medycyny Weterynaryjnej SGGW
jacek_wilczak@sggw.pl
,,Podstawowa zasada komponowania najbardziej wartościowej karmy, bez względu na jej rodzaj, polega na wykorzystywaniu różnych surowców będących źródłem składników odżywczych o wysokiej jakości biologicznej. Stąd też bardzo często powtarzane zalecenie żywieniowe, aby dieta psa lub kota nie bazowała wyłącznie na jednym źródle białka i tłuszczu. Taka karma zawsze będzie deficytowa w szereg składników odżywczych i wymuszała na producencie wspomaganie się syntetycznymi analogami składników witaminowych, składnikami mineralnymi w postaci czystych związków chemicznych czy nawet pojedynczymi aminokwasami. I, mimo że końcowy produkt będzie spełniał wymogi stawiane pełnoporcjowym karmom bytowym, to jednak stopień przetworzenia będzie tak wysoki, że nie powinien on stanowić podstawy racjonalnego żywienia żadnego psa lub kota. Z drugiej strony producenci „wychodząc naprzeciw” oczekiwaniom właścicieli proponują karmy, których bardzo bogaty skład surowcowy może sugerować wyjątkową wartość odżywczą. Zatem jak w gąszczu deklaracji marketingowych, w których producenci wymieniają w składach niezliczoną ilość surowców wybrać tę karmę, której proporcje między racjonalnym składem, rzeczywistymi wartościami odżywczymi, a ceną będą najwłaściwsze?”
Jakość ma znaczenie!
Podstawowym wyróżnikiem jakości karmy jest ilość i jakość surowców będących źródłem białka. Wraz z wysoką jakością tych surowców bezpośrednio powiązana jest jednocześnie ilość i jakość składników tłuszczowych. Pamiętajmy, najbardziej wartościowymi gatunkami mięsa niosącymi ze sobą najwięcej wartości odżywczych są te, które jednocześnie są źródłem białka i tłuszczu. Powszechna opinia o wykorzystywaniu w żywieniu zdrowych dorosłych osobników tylko i wyłącznie niskotłuszczowych rodzajów mięsa nie jest postępowaniem prawidłowym. Uwzględniając powyższe, do surowców stosowanych w produkcji karm dla psów i kotów należą przede wszystkim: mięso i surowce pochodzenia zwierzęcego, surowce pochodzenia roślinnego, dodatki mineralne i witaminowe oraz tzw. nowe źródła składników pokarmowych bądź związków biologicznie czynnych. Surowce te, stosowane w odpowiednich proporcjach, zapewniają prawidłowy wzrost i rozwój zwierząt. A podstawowy wymóg, który musi być spełniony to wysoka jakość surowców wynikająca z ich wartości odżywczej, jakości mikrobiologicznej, braku zanieczyszczeń chemicznych i fizycznych.
Podstawowym surowcem wykorzystywanym do produkcji karm dla psów o kotów jest mięso i produkty pochodzenia zwierzęcego. Termin ten zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 13 stycznia 2005 r. obejmuje wszystkie części ciała zwierząt rzeźnych, świeże lub poddane działaniu odpowiednich procesów oraz wszystkie produkty i ich pochodne otrzymane w wyniku procesów przetwarzania tusz lub części tusz zwierząt rzeźnych. Do zwierząt rzeźnych zalicza się utrzymywane przez człowieka w celu pozyskiwania mięsa: bydło, trzoda chlewna, owce, kozy, zwierzęta nieparzystokopytne, drób, króliki oraz zwierzęta łowne na fermach, w tym strusie i nutrie. W prezentowanym pakiecie materiałów paszowych przeznaczonych dla zwierząt towarzyszących może znaleźć się w praktyce bardzo duża ilość różnych surowców: od świeżych do wysokoprzetworzonych. Tylko umiejętność łączenia w procesie produkcyjnym poszczególnych surowców pochodzenia zwierzęcego uwzględniająca ilości poszczególnych składników odżywczych czyni końcowy produkt karmą o wysokiej wartości odżywczej dostosowaną precyzyjnie do potrzeb psa lub kota. Wartość odżywczą definiuje się jako przydatność produktów lub złożonych z nich racji pokarmowych do pokrycia potrzeb organizmu związanych z przemianami metabolicznymi. Wartość odżywcza jest więc funkcją zawartości, zbilansowania, strawności i wchłanialności składników odżywczych. Wartość odżywczą danego produktu określa się jako jego gęstość odżywczą odnoszącą zawartość danego składnika odżywczego do wartości energetycznej produktu. W przypadku mięsa i produktów pochodzenia zwierzęcego wartość energetyczna zależy głównie od zawartości tłuszczu i białka. Średnio można przyjąć, że 100 gramów mięsa chudego dostarcza 100-120 kcal energii metabolicznej, mięso średniotłuste – 240-260 kcal, a tłuste aż 560-650 kcal. Stąd też, uwzględniając te wartości, należy dostosować dany rodzaj mięsa do zapotrzebowania energetycznego danego osobnika. Na końcową wartość odżywczą końcowego produktu (karmy) wpływa strawność, czyli stopień rozłożenia enzymatycznego w przewodzie pokarmowym węglowodanów, białek i tłuszczów. W mięsie współczynnik strawności białka wynosi 97,5%, tłuszczów – 94% i węglowodanów – 97%. Współczynniki te są najwyższe wśród wszystkich źródeł białka i tłuszczów. Dlatego też mięso i produkty pochodzenia zwierzęcego powinny stanowić podstawę diety psa i kota, a zawartość w nim wszystkich niezbędnych aminokwasów powoduje, że niezmiennie trudno jest tak ułożyć dawkę pokarmową dla tych zwierząt bazując tylko i wyłącznie na białku pochodzenia roślinnego.
Wartość biologiczna produktów
Wartość biologiczna produktów jest jednym z kryteriów oceny wartości odżywczej, gdyż pobrane wraz z dietą składniki odżywcze muszą zapewnić organizmowi odbudowę własnych tkanek, właściwy przebieg procesów fizjologicznych i dostarczają odpowiedniej ilości energii. Surowiec/produkt będzie uważany za produkt o wysokiej wartości biologicznej jeżeli będzie zawierał większość niezbędnych składników odżywczych. Mięso można uznać za produkt o wysokiej wartości biologicznej, natomiast będzie on zależał od proporcji poszczególnych składników odżywczych. Głównym walorem mięsa i produktów pochodzenia zwierzęcego jest zawartość białka. Tkanka mięśniowa zwierząt rzeźnych zawiera od 16 do 22% białka z czego 50-55% stanowią białka miofibrylarne, 30% białka sarkoplazmatyczne, a pozostałą cześć stanowią białka tkanki łącznej. Wśród białek kurczliwych najistotniejszą rolę odgrywają białka: miozyna, aktyna, aktyniny, tropiomiozyna, troponiny, białko M i C. Ważne miejsce zajmują także białka cytoszkieletu komórki mięśniowej. Białka kurczliwe odpowiadające za skurcz mięśni zbudowane są z długich łańcuchów bogatych w aminokwasy rozgałęzione i siarkowe, które sprzyjają tworzeniu mostków siarkowych pomiędzy poszczególnymi łańcuchami. Wśród białek mięsa i produktów pochodzenia zwierzęcego ważnym białkiem jest mioglobina odpowiedzialna za przyłączanie, przenoszenie i magazynowanie cząsteczek tlenu. W skład hemu stanowiącego aktywne centrum mioglobiny wchodzą jony żelaza, stąd też mięso stanowi cenne jego źródło. Dodatkowo wchłanianie żelaza hemowego jest kilkukrotnie wyższe niż żelaza pochodzenia roślinnego. Zawartość mioglobiny w tkankach zwierząt może ulegać znacznym wahaniom i zależy od gatunku, wieku, płci zwierzęcia oraz sposobu jego karmienia i utrzymania, a także rodzaju mięśni. Wśród wszystkich białek mięśniowych istotną funkcję żywieniową jak i technologiczną pełnią białka zrębowe tworzące łącznotkankową strukturę oraz osnowę narządów komórkowych. Najlepiej poznane są białka łącznotkankowe, głównie kolagen i elastyna. Kolagen zbudowany jest z długich cząsteczek tropokolagenu, który charakteryzują liczne poprzeczne wiązania wewnątrz łańcuchów kolagenu – ich ilość wzrasta wraz z wiekiem zwierzęcia wzmacniając strukturę i wytrzymałość mięśni. Kolagen jest cennym źródłem hydroksyproliny, ale aminokwasami ograniczającymi są tryptofan i lizyna. Poszczególne mięśnie tusz rzeźnych różnią się zawartością białek łącznotkankowych. U bydła np. mięsień lędźwiowy większy zawiera 2,4% białek łącznotkankowych podczas gdy mięsień podgrzebieniowy około 10%. Wśród białek mięśni występują także białka enzymatyczne, których obecność nie stanowi o końcowej wartości odżywczej mięsa, natomiast ich obecność decyduje m.in. o sprawności wykorzystania składników odżywczych do budowy tkanek własnych zwierzęcia. Cennym uzupełnieniem składu mięsa są niebiałkowe związki azotowe, produkty przemiany materii o dużej zawartości azotu i dobrej rozpuszczalności w wodzie. Należą do nich kreatyna i jej pochodne (około 0,5% w mięsie), kwasy nukleinowe i ich pochodne (0,4%), peptydy (0,3%) oraz aminokwasy i aminy. O ile ich obecność nie decyduje o wartości odżywczej mięsa o tyle odgrywają one istotną rolę w kształtowaniu jego właściwości organoleptycznych – smaku i zapachu.
Tłuszcze w karmie
Składnikami dostarczanymi wraz z mięsem i produktami pochodzenia zwierzęcego są tłuszcze. Ich ilość i jakość u poszczególnych zwierząt rzeźnych jest bardzo różna i ten parametr może być decydujący o udziale procentowych danego gatunku mięsa w produkcie końcowym. Oprócz podstawowej roli jaką pełnią tłuszcze, czyli dostarczanie energii dla przemian metabolicznych pełnią one szereg innych funkcji fizjologicznych. Przykładowo, do składników lipofilnych wchodzących w skład mięsa i produktów pochodzenia zwierzęcego, którym przypisuje się możliwości działania protekcyjnego zalicza się skonjugowany dien kwasu linolowego – CLA. CLA powstaje jako rezultat działalności mikroflory przewodu pokarmowego zwierząt przeżuwających oraz procesu izomeryzacji pokarmowego kwasu linolowego i desaturacji pochodnych kwasu oleinowego. Stąd też tylko produkty pochodzenia zwierzęcego zwierząt przeżuwających są ich źródłem. Jeżeli właścicielowi zależy na protekcyjnym oddziaływaniu CLA powinien zatem wybierać produkty oparte na wołowym mięsie i produktach pochodzenia zwierzęcego.
Mięso i narządy wewnętrzne zwierząt rzeźnych w swoim składzie zawierają także składniki mineralne i witaminowe. 4% masy stanowią składniki mineralne nieorganiczne, występujące w postaci kationów i anionów: wapń (8-11 mg%), magnez (10-24 mg%), potas (285-355 mg%), siarka (około 200 mg%), sód (70-90 mg%), żelazo (1,1-2,7 mg%), fosfor (140-189 mg%) i chlor (9-85 mg%). W mięsie występują także pierwiastki śladowe, w ilości 0,06-0,08 mg% – niezbędne dla funkcjonowania organizmu psa lub kota – miedź, mangan, kobalt, molibden oraz inne nie będące niezbędnymi – przynajmniej na podstawie dotychczasowej wiedzy – srebro, glin, chrom, nikiel, fluor i krzem. Natomiast do najliczniej występujących witamin w mięsie zalicza się witaminy z grupy B – tiaminę, ryboflawinę, niacynę, kobalaminę, kwas pantotenowy, kwas foliowy. Natomiast zawartość witamin tłuszczorozpuszczalnych jest zależna od ilości tłuszczu w przypadku mięsa i/lub od specyfiki metabolizmu – witaminy A i D są preferencyjnie magazynowane w wątrobie i śledzionie aniżeli w tkance tłuszczowej.
Surowce uboczne w karmach
Uboczne surowce otrzymywane przy uboju zwierząt rzeźnych dzielono dotychczas na jadalne i niejadalne. Podział ten stał się mało precyzyjny, ponieważ wiedza o wartości odżywczej tych surowców i technika ich przetwarzania rozwinęły się tak dalece w ostatnich latach, że przynajmniej niektóre surowce rzeźne uznawane do tej pory za niejadalne są przetwarzane i wykorzystywane w produkcji żywności dla ludzi oraz karm dla zwierząt. Uboczne surowce rzeźne to takie, które mogą być przetwarzane bezpośrednio w procesie technologicznym podstawowych surowców zwierzęcych (podroby, krew spożywcza, głowy, nogi, ogony, jelita, żołądki, pęcherze moczowe, fragmenty przewodu pokarmowego: przełyki, jelito cienkie, błony surowicze, tłuszcz okołootrzewnowy, kości i części skóry trzody chlewnej). Należą tutaj także surowce do wytwarzania żywności i karm za pomocą innych technologii poza miejscem rozbioru tuszy (krew techniczna, skóry, niektóre części przewodu pokarmowego, kości techniczne, surowiec utylizacyjny, błony surowicze, tłuszcz techniczny, skrzepy krwi, treść pokarmowa przedżołądków przeżuwaczy oraz żołądków trzody chlewnej) oraz surowce przetwarzane z przeznaczeniem dla przemysłu farmaceutycznego lub w celu produkcji preparatów dla zwierząt, mających na celu polepszenie wyników tuczu (narządy wewnętrzne, gruczoły wydzielnicze, fragmenty przewodu pokarmowego).
Bazując na powyższych informacjach, na pytanie postawione na wstępie niniejszego opracowania należałoby odpowiedzieć, iż karma oparta na urozmaiconych ilościach surowców pochodzenia zwierzęcego jest karmą o wyższej wartości odżywczej. Dodatkowo specyfika zapotrzebowania psa lub kota na szereg aminokwasów wymaga różnorakich ich źródeł. Wynika to z faktu, iż o jakości białka bądź surowca będącego jego głównym źródłem decydują następujące parametry: 1) zawartość aminokwasów egzogennych i endogennych, 2) wzajemne proporcje poszczególnych aminokwasów egzogennych, które powinny być zbliżone do proporcji występującej w białkach ustrojowych, 3) odpowiednia ilość energii niezbędnej do procesów syntezy białka ustrojowego ze źródeł pozabiałkowych oraz 4) strawność produktów białkowych. Szczególnie ten ostatni parametr jest istotny – nawet najbardziej wartościowe białko nie zostanie wykorzystane przez ustrój, jeżeli nie ulegnie całkowitemu strawieniu, a uwolnione aminokwasy nie zostaną wchłonięte w jelicie cienkim. Nowoczesne podejście do żywienia dorosłych zwierząt takich jak pies czy kot polega na prawidłowym bilansowaniu zawartości aminokwasów w diecie i odnoszeniu ich składu do białka wzorcowego.
Bogactwo smaków
Dostępność karm dla psów i kotów spowodowała naturalną chęć producentów do wykorzystywania w swoich produktach szerokiej gamy źródeł składników odżywczych. Stąd też takie bogactwo smaków karm (o smaku decyduje ilość głównego surowca z kategorii mięso i produkty pochodzenia zwierzęcego). Mimo czasami dużych rozpiętości zawartości składników odżywczych w poszczególnych gatunkach mięs i produktów pochodzenia zwierzęcego ich zbyt przesadne łączenie w karmie nie wydaje się być uzasadnione. Tajemnica tkwi w ilościach wykorzystanych surowców. W celu urozmaicenia diety dorosłego psa można wykorzystać przykładowo karmę „bogatą w bizona” – dostarczy ona podobnie jak karma „bogata w wołowinę” wszystkich niezbędnych składników. Różnica będzie polegała tylko i wyłącznie na wyższej zawartości mioglobiny i stosunkowo niewielkich rozbieżnościach w proporcjach między poszczególnymi kwasami tłuszczowymi. Ale już karma „o smaku bizona” powinna być odebrana przez wyedukowanego właściciela tylko jako element przyciągający uwagę w sklepie zoologicznym. Odrębnym zagadnieniem jest traktowanie karm monobiałkowych opartych na jednym źródle białka jako jedynej alternatywy w postępowaniu dietetycznym w przypadku alergii pokarmowej. Białko pochodzące z mięsa i produktów pochodzenia zwierzęcego np. bizona dzięki temu, że jest ono obce dla psa lub kota alergika prawdopodobnie spełni funkcję terapeutyczne. Oczywiście musi być spełniony warunek „monobiałkowości” takiej karmy i odpowiedniej ilości białka.
Kierownik Działu Pokarmy i Zwierzęta
,,Rodzaj mięsa użytego do produkcji karmy dla psów lub kotów ma niebagatelne znaczenie. I nie chodzi tutaj bynajmniej tylko o smakowitość produktu (choć to oczywiście też jest bardzo istotne). W większości tanich karm głównym źródłem białka zwierzęcego jest kurczak. Chodzi tu o względy ekonomiczne, które pozwalają utrzymać niską cenę produktu (mięso kurczaka jest najtańszym surowcem). Jego powszechna dostępność w karmach powoduje, że zwierzę styka się z nim bardzo często. A to z kolei może przyczynić się do wystąpienia reakcji alergicznych (z reguły uczula właśnie ten składnik, który jest najszerzej dostępny dla zwierzęcia). Zastosowanie w karmach innych, bardziej oryginalnych źródeł białka zwierzęcego sprawia, że ryzyko wystąpienia alergii pokarmowej w następstwie ich spożycia jest u zwierzęcia nieporównanie mniejsze. Dlatego właśnie suche karmy linii TRAINER FITNESS 3 zawierają takie składniki jak łosoś, kaczka, jagnięcina, konina czy mięso królika. Dodatkowo, są to karmy monobiałkowe, co eliminuje możliwość występowania choćby śladowych ilości innych protein zwierzęcych. W rezultacie karmy TRAINER FITNESS 3 można bez obaw podawać nawet psom wykazującym tendencje do alergii pokarmowych. Obecność dodatkowych składników funkcjonalnych takich jak jagody Goji, ananas czy rumianek wpływa korzystnie na zdrowie zwierzęcia zwiększając jego naturalną odporność i chroniąc go przed chorobami oraz wpływem szkodliwych czynników zewnętrznych.”
Jedzenie, traktowane jako czynność pobierania pokarmu oraz dostarczanie organizmowi cennych składników odżywczych, powinno spełniać podstawową funkcję: sprawiać przyjemność, zarówno właścicielowi jak i jego czworonożnym podopiecznym. Można zatem traktować wielorakość dostępnych smaków karm jako sposób na urozmaicenie codziennej diety psa lub kota. Pytanie tylko czy zaspokajając własną potrzebę rozpieszczania psa lub kota nie przyczyniamy się do wykorzystywania w produkcji karm coraz bardziej egzotycznych gatunków mięs i produktów pochodzenia zwierzęcego?
