Karmy dla psów aktywnych

Autor prof. dr hab. Piotr Ostaszewski

Zakład Biochemii i Dietetyki, Katedra Nauk Fizjologicznych

Wydział Medycyny Weterynaryjnej, SGGW w Warszawie

Jakie wymagania żywieniowe mają aktywne psy i z czego one wynikają?

Wśród psów aktywnych fizycznie istnieje spora grupa zwierząt wykonujących rozmaite zadania zgodne z ich temperamentem, budową anatomiczną i predyspozycjami genetycznymi. Aktywność fizyczna to nie tylko uczestnictwo w wydarzeniach sportowych. To także psy myśliwskie, w tym psy aportujące, tropowce i posokowce, gończe, płochacze, norowce, legawce. Osobną grupę stanowią psy pracujące na lotniskach przy wykrywaniu narkotyków, psy policyjne, psy pełniące funkcję przewodników osób niewidomych czy też biorące udział w akcjach ratowniczych. Zrozumiałe więc jest, że zapotrzebowanie żywieniowe takich psów, bardzo aktywnych fizycznie, jest wyższe niż psów o przeciętnej aktywności. Psy te wymagają dostarczenia odpowiednio zbilansowanego, dostosowanego indywidualnie do ich potrzeb pokarmu. Dlatego zoptymalizowane żywienie, tj. dostarczające wszystkich ważnych składników odżywczych i energii, jest kluczowym czynnikiem wpływającym na uzyskane wyniki biegu psa sportowego czy wreszcie poprawiającym wydajność i kondycję zwierząt o zróżnicowanej aktywności fizycznej. 

Bardzo ważny jest też prawidłowy trening dostosowany do indywidualnych potrzeb każdego psa. Dzięki niemu w organizmach aktywnych fizycznie zwierząt dochodzi do zmian adaptacyjnych, wyrażonych między innymi wzrostem siły i masy mięśni, wzrostem masy kości, powiększeniem objętości osocza czy zwolnieniem spoczynkowego rytmu serca. To wszystko wpływa na znaczącą poprawę kondycji wysiłkowej u psów.

Energia. Zapotrzebowanie na energię niezbędną podczas wysiłku jest bardzo zróżnicowane u psów pracujących i zależy od wielu czynników. Należą tu między innymi: długość pokonywanej trasy, szybkość biegu, kierunek wiatru, rodzaj nawierzchni, masa ciągniętego obciążenia. Nie bez znaczenia są też rasa psa, wiek i temperatura ciała. Jednak najważniejszymi czynnikami określającymi zapotrzebowanie kaloryczne jest masa ciała psa oraz czas trwania i intensywność treningu. Im dłużej trwa dany wysiłek, tym więcej energii potrzeba psu do jego zakończenia. Najmniej kalorii wystarczy psom ścigającym się, sprinterskim (krótkodystansowcy), u których intensywna praca trwa maksymalnie dwie minuty. Psy pracujące dłużej, pasterskie, stróżujące i myśliwskie potrzebują więcej kalorii, ponieważ ich wysiłek trwa dłużej, od kilku minut do kilku godzin. Psy najciężej pracujące, zaprzęgowe, wykonujące pracę wytrzymałościową trwającą wiele godzin czy dni, czerpią energię do pracy głównie z kwasów tłuszczowych zgromadzonych w tkance tłuszczowej i mięśniach.

Węglowodany. Dokładne zapotrzebowanie psów na węglowodany nie jest znane. Dla psów aktywnych fizycznie, pracujących, ilość węglowodanów dostarczonych z karmą zależy od wykonywanej pracy. U psów sprinterskich i w mniejszym stopniu u psów wykonujących określoną pracę węglowodany stanowią główne źródło energii, wykorzystywane w procesach tlenowych i beztlenowych. U psów wykonujących pracę wytrzymałościową trwającą wiele godzin podstawowym źródłem energii są tłuszcze, a wzrost zawartości węglowodanów w takiej diecie jest dla tych zwierząt niekorzystny, ponieważ węglowodany obniżają gęstość energetyczną karmy. Pokarm dla psów aktywnych powinien zawierać małą ilość włókna, aby ograniczyć postawanie gazów i mas kałowych stanowiących dodatkowe obciążenie zwierząt w czasie biegu.

Tłuszcze. Tłuszcze stanowią kluczowy składnik w diecie psów wykonujących wysiłek stały i długotrwały. Umożliwiają one stworzenie diety o bardzo wysokiej gęstości kalorycznej, która nie obciąża zbytnio przewodu pokarmowego psa wykonującego pracę wytrzymałościową. Tkanka tłuszczowa podskórna chroni ponadto organizm przed utratą ciepła, co ma szczególne znaczenie u psa przebywającego w niskich temperaturach. Tłuszcz zwiększa także smakowitość pokarmu, co jest istotne w żywieniu psów aktywnych fizycznie, u których zmniejszony apetyt może być wywołany stresem lub zmęczeniem. Z kolei u psów sprinterskich ilość tłuszczu podawanego w karmie nie różni się znacząco od zapotrzebowania psów niepracujących, ponieważ zwiększone zapotrzebowanie na energię u psów ścigających się jest pokrywane przez węglowodany.

Białko. Białko dostarczone z pokarmem jest niezbędne do odbudowy białek organizmu, do zwiększenia masy pracujących mięśni, do syntezy wielu enzymów i białek transportowych. Natomiast w ograniczonym stopniu aminokwasy pochodzące z rozpadu białka (leucyna, walina, izoleucyna) mogą stanowić źródło energii potrzebnej w czasie wysiłku. Ocenia się, że zapotrzebowanie na białko u psów aktywnych fizycznie wzrasta o 5–15% w porównaniu z innymi przedstawicielami tego gatunku. Dobrej jakości pokarm dla aktywnego fizycznie psa powinien zawierać około 30% dobrze przyswajalnego białka zwierzęcego. Białko to powinno się charakteryzować wysokim współczynnikiem strawności wynoszącym powyżej 80% oraz wysoką wartością biologiczną. 

Inne składniki karmy. Karmy dostępne na rynku dostarczają odpowiednią ilość makro- i mikroelementów oraz witamin. Nie stwierdzono, aby zwiększona podaż witamin czy minerałów poprawiała wyniki psów sportowych i pracujących i dlatego w specjalistycznych karmach wartości te są zgodne z zaleceniami dla psów dorosłych. Istnieje jednak kilka swoistych zapotrzebowań związanych z podwyższoną aktywnością psów pracujących, które należy uwzględnić przy karmieniu tych psów. Psy otrzymujące pokarmy wysokotłuszczowe spożywają więcej niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych. U tych psów zalecana jest zwiększona suplementacja przeciwutleniaczy, np. witamin C, E i A, aby zmniejszyć powstawanie wolnych rodników. Długotrwały wysiłek fizyczny może zwiększyć zapotrzebowanie organizmu na L-karnitynę, która bierze udział w transporcie kwasów tłuszczowych. Niedobór karnityny może prowadzić do kardiomiopatrii rozstrzeniowej, co jest obserwowane u bokserów. W karmie psa pracującego nie powinno zabraknąć związków, takich jak glukozamina i chondroityna. Wzmacniają one chrząstki stawowe, pobudzają wytwarzanie kolagenu oraz skutecznie przeciwdziałają przeciążeniowym stanom zapalnym stawów. Podobnie działa kwas hialuronowy, który wzmacnia stawy, ogranicza ich stany zapalne, a ponadto poprawia przyswajalność składników odżywczych. Nie możemy również zapomnieć o systematycznym podawaniu kwasu 3-hydroksy-3-metylomasłowego (HMB), jednego z najlepiej przebadanych dodatków pokarmowych obecnych na rynku. Związek ten, działając ochronnie na komórki mięśni szkieletowych, ogranicza degradację białka mięśniowego, co w konsekwencji prowadzi do wzrostu siły pracujących mięśni i ogólnej poprawy kondycji psa.

Jak powinna być skonstruowana dieta dla psa pracującego/sportowego?

Współczesna dietetyka weterynaryjna zajmuje się ustalaniem najbardziej optymalnych (i tym samym efektywnych) dawek składników pokarmowych dla różnych grup zwierząt, w tym dla psów pracujących. Do tej grupy psów zaliczamy zwierzęta wykonujące czynności związane z ich wzmożoną aktywnością fizyczną. Należą tu psy sportowe, i to nie tylko ras predysponowanych do wyczynu sportowego, lecz także prawie wszystkie psy, których właściciele zdecydują się na tę formę aktywności. Drugą bardzo liczną grupę stanowią psy pracujące, których zadaniem jest wspieranie aktywności fizycznej człowieka i pomoc w realizacji różnych zadań przez niego wykonywanych. Tu wykorzystane są wyjątkowe cechy użytkowe psa, takie jak świetny węch i wysoka inteligencja. 

Zapotrzebowanie żywieniowe psów pracujących jest zwykle istotnie wyższe niż u psów o umiarkowanej aktywności. Takie psy wymagają dostarczenia odpowiednio zbilansowanego, dostosowanego indywidualnie pokarmu. Przy konstruowaniu diety warto ponadto uwzględnić różnice w zapotrzebowaniu żywieniowym konkretnego osobnika wynikające ze zmiennej intensywności wykonywanej przez niego pracy. Właściwe żywienie, dostarczające wszystkich niezbędnych składników odżywczych i energii, wpływa w ogromnym stopniu zarówno na uzyskane wyniki psa sportowego biorącego udział w zawodach, jak i na wydajność pracy psa pracującego. Nie można również zapominać o predyspozycjach genetycznych danego psa, ponieważ dopiero odpowiednio prowadzony trening i zrównoważone żywienie umożliwiają maksymalne wykorzystanie genetycznego potencjału zwierzęcia. Poza optymalnym składem pokarm powinien być podawany w odpowiedniej ilości, a częstość karmienia i pory posiłków powinny być dostosowane do planu treningów czy czasu pracy.

Jakich składników powinno być więcej w porównaniu z jadłospisem „standardowego” psa?

Zagadnienie to jest bardzo złożone i powinno być omawiane przede wszystkim przez pryzmat zapotrzebowania na energię oraz stosowania określonych substratów energetycznych. Wykazano, że zapotrzebowanie energetyczne psów pracujących może być bardzo różne – od zbliżonego do potrzeb dorosłego psa o umiarkowanej aktywności (np. Greyhound niebiorący udziału w zawodach), do wielokrotnie wyższego (np. psy zaprzęgowe w czasie wielodniowych wyścigów wykazują zapotrzebowanie na energię stanowiące 10-krotność zapotrzebowania spoczynkowego (RER)), co oznacza, że taki pies potrzebuje dziennie nawet 10 do 12 tysięcy kcal energii w formie dostarczonego pokarmu oraz 5–6 litrów wody, aby przeżyć i pokonać dystans około 240 kilometrów dziennie. 

Wszystkie psy aktywne fizycznie (sportowe i pracujące) – ze względu na intensywność i czas wykonywanej pracy – można podzielić na trzy podstawowe grupy: psi sprinterzy (krótkodystansowcy), u których intensywna praca trwa maksymalnie dwie minuty; psy wykonujące pracę pośrednią trwającą od kilku minut do kilku godzin i o różnej intensywności, wreszcie psy wykonujące pracę wytrzymałościową (endurance) trwającą wiele godzin czy nawet dni. Należy podkreślić, że rodzaj wykonywanej pracy (intensywność i czas trwania) ma ogromny wpływ na mechanizmy pozyskiwania energii oraz odmienne substraty biorące udział w tych reakcjach. Skurcz mięśni wymaga dostarczenia energii chemicznej w postaci cząsteczek ATP. Po wykorzystaniu zapasów ATP w mięśniach (trwa to kilka sekund) kolejnym źródłem tego związku staje się fosfokreatyna pozwalająca na utrzymanie intensywnej pracy przez następne 10–15 sekund. Jeśli wysiłek trwa nadal, podstawowym źródłem energii staje się glukoza krążąca we krwi oraz powstająca z rozpadu glikogenu mięśniowego i wątrobowego. Podlega ona beztlenowemu przekształceniu do pirogronianu i podczas tego procesu powstaje niewielka ilość ATP wystarczająca jednak dla intensywnego i krótkiego wysiłku (sprint). Gdy wysiłek trwa dłużej, tlenowe przemiany glukozy (cykl Krebsa) stają się dominujące. Pozwalają one na pozyskanie znacznie większej ilości ATP, ale zachodzą wolniej niż procesy beztlenowe (glikoliza). Wystarcza to, gdy praca jest mniej intensywna, ale trwa dłużej. Ponieważ jednak zapasy glikogenu w organizmie są bardzo małe (1–2% masy ciała), tlenowe przemiany glukozy stają się wkrótce mocno ograniczone. Przy utrzymującym się wysiłku substratami do uzyskania energii w postaci ATP stają się kwasy tłuszczowe zgromadzone w tkance tłuszczowej oraz w mięśniach. Zaspokajają one nawet w 60% potrzeby energetyczne pracujących mięśni w ciągu kilku pierwszych godzin. Ostatnimi, niejako ratunkowymi substratami w procesach pozyskiwania energii, są aminokwasy pochodzące z rozpadu białka, ale są one niekorzystne dla organizmu, ponieważ prowadzą do „zjadania” własnych mięśni.

Zalecana ilość białka w karmie u psów zaprzęgowych w przeliczeniu na 1000 kcal energii metabolicznej (EM) wynosi około 70–80 g, co oznacza, że około 30% EM powinno pochodzić z wysoce strawnego białka pochodzenia zwierzęcego. Z kolei psi sprinterzy nie są tak wymagający i wystarczy im (podobnie jak psom wykonującym pracę pośrednią) nie mniej niż 60 g białka/1000 kcal, co odpowiada około 22% EM. W praktyce wielu hodowców psów rasy Greyhound stosuje metodę polegającą na zmieszaniu dziennej porcji komercyjnej karmy suchej z mięsem w ilości 0,25–0,5 kg, co odpowiada około 100 g białka/1000 kcal, czyli stanowi zdecydowanie więcej niż wspomniane 60 g. Jakoś nie odbija się to negatywnie na zdrowiu psich sprinterów, być może dlatego, że dopiero długotrwały wysiłek zwiększa przemiany białka i stany zapalne mięśni.

Spożycie tłuszczu, szczególnie u psów zaprzęgowych, może sięgać nawet do 85% EM. Tak wysoka zawartość tłuszczu w diecie wymaga jednak adaptacji organizmu, zwłaszcza mitochondrialnej, i dlatego zawartość tłuszczu powinna być zwiększana stopniowo w ciągu 8–12 tygodni, aby uniknąć biegunki tłuszczowej. Istnieje sporo kontrowersji dotyczących zawartości tłuszczu w diecie psów sprinterskich. W świetle ostatnich badań wydaje się, że dla ścigających się psów rasy Greyhound najbardziej optymalna jest dieta zawierająca około 30% EM pochodzącej z tłuszczu, 24% EM z białka, a reszta energii pochodząca z węglowodanów. Zastanawiające, że taka dieta w przeliczeniu na suchą masę zawiera około 26% białka, 12% tłuszczu i 45–50% węglowodanów, czyli swoim składem przypomina wiele karm komercyjnych obecnych na rynku.

Wykorzystanie węglowodanów jako głównego źródła energii jest stosowane u psów sprinterskich. Zalecana ilość to około 40–50% energii metabolicznej w postaci łatwo strawnych węglowodanów. Z kolei ciężko pracujące psy zaprzęgowe potrzebują nie więcej jak 10% EM pochodzącej z węglowodanów. Jak dotąd nie udało się jednoznacznie ustalić optymalnej zawartości węglowodanów w diecie psów poddanych wysiłkowi wytrzymałościowemu. Włókno pokarmowe zwiększa masy kałowe. Może to prowadzić do wzrostu masy ciała czworonożnego zawodnika, co nie jest korzystne, a ponadto wywołać nieoczekiwaną defekację w czasie zawodów. Dlatego zalecana ilość włókna, przede wszystkim rozpuszczalnego, nie powinna przekraczać 2% suchej masy karmy. Spośród różnych rodzajów włókna na uwagę zasługuje psyllium (błonnik), który z uwagi na wyjątkową skłonność wchłaniania wody skutecznie przeciwdziała biegunce wywołanej stresem u psa biorącego udział w zawodach. Zalecana dawka u psa o masie ciała 20–30 kg wynosi początkowo około 4 g dziennie i może być stopniowo zwiększana do 15 g.

Czym wyróżniają się komercyjne karmy dla psów aktywnych?

Gotowe karmy komercyjne, w zależności od firmy, mają zaspokajać zarówno podstawowe, jak i swoiste potrzeby organizmu psa zależne od wieku, masy ciała i aktywności fizycznej. Odpowiednio zbilansowana dieta jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na wyniki osiągane przez psa. Na rynku obecne są karmy stworzone specjalnie dla psów pracujących, takich jak psy stróżujące, myśliwskie i biegające w zaprzęgach. Karmy te nie są tanie, ale w zamian oferują wysoką jakość użytych w nich składników i są bezpieczne w stosowaniu. Ogólnie zawierają ponad 30% białka w suchej masie, z czego ponad 85% stanowi białko pochodzenia zwierzęcego. Zawartość tłuszczu mieści się w przedziale 20–50%. Zmienna jest również zawartość węglowodanów. Karmy te mają także optymalną ilość witamin i związków mineralnych. Często dodawane są do nich związki o działaniu chondroprotekcyjnym (glukozamina, siarczan chondroityny, kolagen, kwas hialuronowy) oraz beta-glukany, naturalne polisacharydy wzmacniające układ odpornościowy. Karmy te są smaczne i chętnie zjadane przez zwierzęta.

Odrębną grupę produktów stanowią suplementy, czyli dodatki paszowe o charakterze substancji ergogenicznych stworzone dla poprawy wydolności sportowej. Nazwa wywodzi się z greckiego ergon, czyli praca, i genes, czyli powielać. Różnią się one nieznacznie od nutraceutyków, naturalnych substancji występujących w żywności w ograniczonych ilościach, które wykazują właściwości sprzyjające zachowaniu zdrowia i podtrzymaniu prawidłowego funkcjonowania organizmu. Do substancji ergogenicznych zaliczane są preparaty ziołowe, takie jak ekstrakty z żen-szenia, cytryńca chińskiego i szałwii lekarskiej, rozgałęzione aminokwasy, HMB, średniołańcuchowe triacyloglicerole (MCT), cholina i kreatyna. Wszystkie te związki wpływają pozytywnie na poprawę siły mięśni i zwiększenie ich wytrzymałości, chronią białka mięśniowe przed rozpadem, przyspieszają regenerację mięśni po wysiłku. Niebagatelny jest także wpływ niektórych z nich (preparaty ziołowe) na układ nerwowy, poprawę funkcji mózgowych, zdolności zapamiętywania, kojarzenia i uczenia się. Ma to szczególne znaczenie w treningu i tresurze psów. Jest również bardzo pomocne w takich dyscyplinach sportowych u psów, jak agility, rzucanie dyskiem (frisbee) czy dog trekking, które wymagają dużej zręczności i umiejętności zapamiętania wyuczonych figur.

Jak karmić aktywnego psa?

Pies biorący udział w treningu czy też biorący udział w zawodach nie powinien być wygłodzony. Nie możemy dopuścić do sytuacji, w której żołądek psa przed czekającym go wysiłkiem fizycznym jest kompletnie pusty, ale również niepożądane jest, aby był on przeładowany. Za dużo pokarmu podanego przed wysiłkiem może generować dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, takie jak wzdęcia czy biegunkę. U dużych ras psów wzrasta także ryzyko wystąpienia skrętu żołądka. Dlatego zalecane jest, aby na 2–3 godziny przed planowanym treningiem lub inną formą aktywności fizycznej podać psu nie więcej niż 1/4 dziennej dawki karmy. Nieco inna strategia jest zalecana u psów sprinterskich biorących udział w zawodach trwających około 10 minut. W ciągu 24 godzin poprzedzających wyścig psy otrzymują zmniejszoną o 20% dzienną rację pokarmową, aby zredukować objętość mas kałowych. Często stosowana jest także wymuszona defekacja dla zredukowania masy ciała psiego zawodnika. Niektórzy opiekunowie bezpośrednio przed biegiem podają mały posiłek węglowodanowy, aby dostarczyć glukozę pracującym mięśniom, ale nie ma to naukowego uzasadnienia. 

Z kolei u psów biorących udział w dyscyplinach zręcznościowych (np. agility, rzut dyskiem), jeśli pies ma zaplanowane kilka występów, a przerwy między nimi wynoszą 2–3 godziny, zalecane jest podanie bezpośrednio po każdym występie małego posiłku węglowodanowego. Pozwoli to na szybsze odbudowanie zapasów glikogenu mięśniowego. Inaczej wygląda karmienie psów zaprzęgowych biorących udział w wysiłkach długotrwałych, wytrzymałościowych. Takie psy podczas treningu zwykle otrzymują 1–2 duże posiłki w ciągu dnia, zawierające od 300 do 500 kcal na kg masy metabolicznej zwierzęcia. W czasie zawodów zwierzęta otrzymują jeszcze większe porcje podczas przerw w biegu trwających średnio 4–8 godzin. Ponieważ u psów zaprzęgowych głównym źródłem energii jest tłuszcz, nie jest u nich zalecane powysiłkowe karmienie węglowodanami dla odbudowy zapasów glikogenu. Natomiast bardzo ważna w żywieniu psów pracujących jest dostępność wody. Zwiększony wysiłek fizyczny u tych zwierząt generuje znaczne ilości ciepła, którego organizm musi się pozbyć, aby uniknąć przegrzania. Parowanie wody z błony śluzowej górnych dróg oddechowych, w tym z języka w procesie ziania, tak charakterystycznego dla zmęczonych psów, jest bardzo ważnym mechanizmem termoregulacyjnym. Dlatego ważne jest, aby psy pracujące miały dostęp do świeżej, czystej wody przez cały czas zawodów czy treningu, a jeśli nie jest to możliwe (np. w czasie biegów sprinterskich), woda musi być podawana psu przynajmniej trzy razy dziennie. 

W podsumowaniu należy stwierdzić, że psy aktywne, pracujące lub uprawiające sport, mają odmienne potrzeby żywieniowe w porównaniu z psami prowadzącymi mniej dynamiczny tryb życia. Ruch i znaczny wysiłek fizyczny wiążą się ze zwiększonym zapotrzebowaniem na energię oraz składniki pokarmowe poprawiające kondycję i wydolność organizmu psa. Na rynku są dostępne specjalistyczne karmy stworzone z myślą o psach wyjątkowo aktywnych, biorących udział w wydarzeniach sportowych oraz pracujących w ciężkich warunkach. Karmy te są godne polecenia. Z kolei samodzielne opracowanie pełnowartościowej i dobrze zbilansowanej diety dla aktywnego psa może się okazać zadaniem zbyt trudnym i ryzykownym, zagrażającym zdrowiu, a ponadto pogarszającym kondycję psa. Dlatego nabycie gotowej karmy dla pracującego psa wydaje się być najlepszym rozwiązaniem.