Autor dr n. wet. Grzegorz Madajczak
Od wielu lat zarówno lekarze weterynarii, jak i czasopisma fachowe za „problem numer jeden” w zakresie pasożytów zewnętrznych psów i kotów uznają kleszcze. Faktycznie, ze względu na przenoszone choroby te pajęczaki mogą być niebezpieczne. Jednak nie zwalnia to właścicieli zwierząt z pamięci o innych nieproszonych mieszkańcach skóry i sierści, na przykład niemal równie groźnych pchłach. Te nieco bagatelizowane pasożyty również przenoszą wiele chorób, co więcej, sama ich obecność może przysparzać zarówno zwierzętom, jak i ich właścicielom wiele kłopotów. Dlatego też profilaktyczne stosowanie preparatów przeciwko pchłom jest równie ważne, jak używanie tych przeciwko kleszczom.
Czym są pchły?
Pchły należą do owadów uskrzydlonych, które wtórnie, w wyniku przystosowywania się do pasożytniczego trybu życia, utraciły skrzydła. Ich cechą charakterystyczną, odróżniającą je od wszy, jest boczne spłaszczenie oraz obecność silnie rozwiniętych tylnych odnóży, umożliwiających wykonywanie długich skoków. Ich wielkość waha się od 1 do 6 mm, a niektóre gatunki mogą osiągać nawet 10 mm.
Pchły są owadami kosmopolitycznymi, tzn. występującymi na całym świecie. Choć długość ich cyklu życiowego jest uwarunkowana temperaturą, to mogą występować praktycznie w każdym klimacie – wszędzie tam, gdzie są gospodarze pcheł.
Naukowcy zaobserwowali i opisali około 2500 gatunków tych pasożytów, z czego najbardziej popularnych jest pięć gatunków, przy czym w naszych warunkach kluczową rolę odgrywają pierwsze trzy:
– pchła ludzka (Pulex irritans),
– pchła kocia (Ctenocephalides felis),
– pchła psia (Ctenocephalides canis),
– pchła szczurza (Xenopsylla cheopis),
– pchła piaskowa (Tunga penetrans).
Każdy z wymienionych gatunków ma swojego żywiciela, od którego pochodzi nazwa gatunkowa, jednak przy braku właściwego gospodarza pchły mogą pasożytować na wielu innych gatunkach zwierząt. Cecha ta przysparza wiele problemów ze względu na możliwość przenoszenia groźnych chorób między zwierzętami a człowiekiem – w obu kierunkach. Najbardziej jaskrawym przykładem na to jest przenoszenie bakterii Yersinia pestis wywołujących śmiertelną chorobę – dżumę – przez pchłę szczurzą, nazywaną również pchłą dżumową. Te pchły mogą przenosić zarazki ze szczurów na ludzi i odwrotnie, przyczyniając się do gwałtownego szerzenia się epidemii. Podobny przykład dotyczy pchły ludzkiej, która może przenosić wiele różnych zarazków, wśród których jest jeden z najgroźniejszych – bakteria Rickettsia prowazeki wywołująca tyfus plamisty. Jest to śmiertelna choroba dziesiątkująca w dawnych czasach mieszkańców miast, więźniów, marynarzy – ludzi żyjących w dużym zagęszczeniu i w złych warunkach sanitarnych. Na szczęście obecnie obie te choroby zostały niemalże całkowicie wyparte.
Cykl życiowy pchły
Znajomość cyklu życiowego pcheł jest niezwykle ważna w zwalczaniu tych pasożytów. Związane jest to z odmienną ekologią osobników dorosłych oraz larw pcheł oraz z ich różną wrażliwością na preparaty pchłobójcze.
Samice pcheł są zdolne do złożenia jaj dopiero po napiciu się krwi gospodarza. Jednorazowo pchła składa kilka jaj w sierści zwierzęcia, które opadają do środowiska. W ciągu życia trwającego do kilkudziesięciu dni pchła może złożyć od 400 do 500 jaj. U psów o złej kondycji zdrowotnej jaja mogą pozostawać na skórze, gdzie wylęgają się larwy. Zwykle jednak znajdują się one i żerują poza zwierzęciem – w środowisku, po 4–5 dniach tworząc kokony, z których po kilku następnych dniach wylęgają się osobniki dorosłe. W fazie larwalnej, w środowisku, pchły odżywiają się głównie złuszczonym naskórkiem zwierząt i ludzi. Dodatkowym źródłem pokarmu są odchody osobników dorosłych opadające do środowiska z powierzchni ciała gospodarza. Zawierają one dużą ilość niestrawionej krwi, przez co przybierają postać czarnych drobinek, mogących barwić zwilżoną bibułę na krwisto-czerwony kolor. Długość pojedynczego cyklu życiowego jest uwarunkowana temperaturą otoczenia i dostępnością pożywienia i wynosi około 10 dni. Niskie temperatury zwalniają rozwój larw i wydłużają cykl życiowy. Stała temperatura panująca w domach, w których ludzie mieszkają wraz ze zwierzętami, sprawia, że pchły mogą rozmnażać się przez cały rok, niezależnie od pór roku i związanych z nimi zmian temperatury.
Jak wspomniano wcześniej, pchła zwykle żyje do kilkudziesięciu dni, intensywnie składając w tym czasie jaja. W skrajnych warunkach, przy braku pożywienia, pchła może przeżyć (wegetować) do 18 miesięcy, powracając do aktywności wraz z pojawieniem się żywiciela.
Choroby przenoszone
przez pchły
Pchły mogą rozprzestrzeniać wiele chorób – groźnych zarówno dla zwierząt, jak i ludzi. O dwóch najgroźniejszych, skrajnych przypadkach – dżumie i tyfusie wspomniano wcześniej. Są to jednak ekstremalne sytuacje, których trudno spodziewać się obecnie w krajowych warunkach.
Pchły mogą przenosić jednak również inne patogeny, stanowiące realne zagrożenie także w Polsce. Jednym z tych patogenów jest Bartonella sp. – bakteria odpowiedzialna za wywoływanie u ludzi choroby kociego pazura. Głównym wektorem rozprzestrzeniającym ten patogen między kotami – zarówno tymi wolno żyjącymi, jak i domowymi, a także mogącym przenieść zakażenie na człowieka są pchły kocie. Bakterie namnażają się w ich przewodzie pokarmowym, wydalane są wraz z kałem na powierzchnię skóry. Koty podczas pielęgnacji zlizują odchody pcheł, ulegając zakażeniu. Koty generalnie nie wykazują objawów zakażenia bakteriami Bartonella sp. Niekiedy można zaobserwować okresowe podwyższenie temperatury ciała, trudności z połykaniem, co ma związek z powiększonymi gruczołami ślinowymi, w których namnażają się bakterie Bartonella sp.
W przeciwieństwie do kotów psy i ludzie chorują w wyniku zakażenia bakteriami Bartonella sp. Do zakażenia dochodzi w wyniku pokąsania, np. przez pchłę, lub zadrapania przez zakażonego kota. W miejscu ukąszenia/zranienia obserwuje się czerwoną krostkę (wyniesiony nad powierzchnię skóry, bolesny stan zapalny, z obecnością ropy). Okoliczne węzły chłonne są powiększone i bolesne – łatwo wyczuwalne przez skórę. Ponadto obserwuje się objawy uogólnione, takie jak dreszcze, złe samopoczucie, brak apetytu, ból w mięśniach, nudności. Możliwe są również objawy neurologiczne, zapalenie spojówek (różowe oko) oraz zapalenie wątroby. U psów niekiedy obserwuje się stan zapalny lusterka nosa. Bardzo ważnym następstwem zakażenia, występującym tylko u psów, jest stan zapalny mięśnia sercowego, czego objawem będą zburzenia jego pracy, duszności i kaszel. Możliwe jest również uogólnione zapalenie stawów.
Inną chorobą przenoszoną przez pchły jest gorączka plamista wywoływana przez Rickettsia felis. Gorączki plamiste to cała grupa chorób wywoływanych przez różne bakterie z rodzaju Rickettsia, przenoszone przez szeroką gamę stawonogów, w tym pchły. Ich występowanie jest głównie ograniczone do krajów tropikalnych oraz krajów basenu Morza Śródziemnego. Obecność tej bakterii odnotowywano również w Polsce, z tym że był to materiał pochodzący od kleszczy. Istnieje jednak ryzyko rozprzestrzenienia się tej choroby także na ludzi – właśnie za pośrednictwem pcheł. Objawy gorączki plamistej u ludzi sprowadzają się do wysokiej gorączki utrzymującej się przez 2 do 5 dni oraz wysypki – najczęściej plamisto-grudkowej lub pęcherzykowej. Czasem w miejscu pokąsania obserwuje się strup w postaci czarnej plamy.
Pasożyty jelitowe a pchły
Poza wymienionymi wyżej chorobami zakaźnymi pchły odgrywają istotną rolę w rozprzestrzenianiu zarażeń pasożytniczych wywoływanych przez tasiemce Dipylidium caninum oraz Hymenolepis nana.
W przypadku D. caninum pchły psie (Ctenocephalides canis) lub kocie (Ctenocephalides felis) odgrywają kluczową rolę w cyklu rozwojowym. Zarażony tasiemcem pies lub kot wydala wraz z kałem jaja tasiemca do środowiska, w którym znajdują się również larwy pcheł. Zjadają one jaja tasiemca, po czym w ich przewodzie pokarmowym z jaj powstają inwazyjne formy tasiemca – cysticerkoidy. Pozostają one w przewodzie pokarmowym pchły aż do formy dojrzałej, która pasożytuje na psie lub kocie. Gdy zwierzę domowe podczas lizania połknie pchłę, w przewodzie pokarmowym gospodarza z form inwazyjnych powstają postacie dorosłe tasiemca. W przypadku H. nana pchły mają mniejsze znaczenie w cyklu rozwojowym. Podobnie jak w przypadku D. caninum mogą przenosić inwazyjne formy tasiemca. Należy podkreślić, że oba tasiemce mogą z różną częstotliwością wywoływać zarażenia u ludzi. Szczególnie narażone są na nie dzieci. W przypadku D. caninum do zarażenia dochodzi, podobnie jak u psów i kotów, w wyniku przypadkowego połknięcia pchły przenoszącej cysticerkoidy.
APZS – Alergiczne pchle zapalenie skóry
Wszystkie opisane wyżej przypadki chorób przenoszonych przez pchły były spowodowane czynnikiem zakaźnym (bakterią lub pasożytem). Choć mogą stanowić realne zagrożenie, to poza zarażeniem Dipylidium caninum nie są one często spotykane w naszym kraju. Istnieje jednak jednostka chorobowa związana z obecnością pcheł, która jest niemalże codziennością lekarzy weterynarii na całym świecie, także w Polsce. Jest nią właśnie Alergiczne pchle zapalenie skóry (APZS, Flea Allergy Dermatitis – FAD). Badania przeprowadzone zarówno w USA, jak i w Europie wykazują, że jest to najczęściej występująca przyczyna zapalenia skóry – zarówno psów, jak i kotów, z którą zgłaszają się właściciele zwierząt do lekarzy weterynarii. APZS jest formą wypryskowego zapalenia skóry przebiegającą z intensywnym świądem, powstałą na skutek kontaktu skóry z alergenami pcheł. Należy podkreślić, że do rozwoju APZS nie jest konieczna sama obecność pcheł – wystarczy np. obecność w środowisku zwierzęcia odchodów pcheł. Na pozór wydaje się to dziwne, lecz jednostka ta dotyczy najczęściej zwierząt zadbanych, w dobrej ogólnej kondycji, okresowo lub stale przebywających w domach mieszkalnych. Psy, koty wolno żyjące lub trzymane w obejściu rzadziej zapadają na APZS, co jest związane z ich stałym narażeniem na pchły, przez co zmniejszoną wrażliwością lub niewrażliwością na alergeny pcheł.
Psy z APZS często wykazują utratę włosów i wypryskową wysypkę na dolnej części grzbietu, u nasady ogona, na szyi i grzbietowej części nóg. Koty mogą wykazywać różne problemy skórne, w tym uogólniony ziarniak eozynofilowy, krwawiące zapalenie skóry lub plackowate wyłysienia powstałe na skutek intensywnego wylizywania partii skóry objętych zapaleniem.
Alergiczne pchle zapalenie skóry często doprowadza do ropnego zapalenia mieszków włosowych na skutek wtórnych zakażeń. Infekcje te są często trudne do leczenia ze względu na mieszaną etiologię (grzyby drożdżopodobne i bakterie) oraz konieczność stosowania leków przeciwzapalnych.
Inne problemy zdrowotne związane z obecnością pcheł
Poza wymienionymi wyżej jednostkami chorobowymi obecność pcheł wiąże się z innymi problemami zdrowotnymi. Podstawowym jest ryzyko powstawania ropnia w miejscu ugryzienia przez pchłę na skutek wtórnego zakażenia bakteryjnego. Nie bez znaczenia jest również możliwość doprowadzenia do anemii u osobników młodocianych, intensywnie zapchlonych.
U ludzi pokąsanie przez pchły w większości przypadków nie stanowi poważniejszego zagrożenia dla zdrowia (poza omówionymi wyżej chorobami zakaźnymi). Jest to jednak z pewnością poważny problem ze względu na dyskomfort spowodowany świądem, możliwość powstawania odczynu alergicznego czy też wtórnych zakażeń bakteryjnych miejsc pokąsania.
Profilaktyka
Obecność pcheł stanowi złożony problem, do pokonania którego należy podejść kompleksowo. Tradycyjnie stosowane pudry, zasypki czy też szampony przeciwpchelne, choć mogą krótkotrwale przynosić pożądane efekty przez usunięcie osobników dorosłych ze skóry zwierzęcia, nie są kompleksowym rozwiązaniem ze względu na obecność jaj i larw pcheł znajdujących się w środowisku, na które nie działają stosowane miejscowo preparaty. Skuteczność tego typu preparatów może być zwiększona przez ich kilkukrotne zastosowanie w odstępach kilkudniowych – wynoszących tyle, ile trwa czas potrzebny na wylęganie się larw pcheł. Tym zabiegom zawsze powinno towarzyszyć intensywne sprzątanie otoczenia zwierzęcia mające na celu usunięcie ze środowiska pcheł, larw, jaj i odchodów pcheł.
Zdecydowanie lepsze efekty przynosi stosowanie preparatów działających systemowo (na cały organizm), np. w postaci kropli, sprayów podawanych na skórę zwierzęcia. Zabijają one postacie dorosłe, które, ssąc krew zwierzęcia, pobierają preparat, lub przez kontakt z wydalaną wraz z łojem substancją czynną preparatu. Dodatkowo wpływają one na populację larw pcheł w środowisku, zjadających naskórek psa lub kota, zawierający preparat przeciwpchelny, czy też kał padłych pcheł, które spożyły krew zabezpieczonego zwierzęcia. Zważywszy na minimum kilkutygodniowe działanie tego typu preparatów, stanowią one doskonały sposób zwalczania pcheł i profilaktyki przeciwpchelnej.
Podsumowanie
Pchły stanowią stały problem w ochronie zdrowia psów i kotów, którego nie należy bagatelizować, zwłaszcza ze względu na powszechność występowania pcheł, możliwość przenoszenia groźnych chorób zakaźnych, innych pasożytów czy też wysokie ryzyko Alergicznego pchlego zapalenia skóry. Doraźne działania preparatami przeciwpasożytniczymi przynoszą jedynie krótkotrwałe efekty. Na całe szczęście jest dostępna skuteczna profilaktyka przeciwpchelna w postaci preparatów działających systemowo, występujących w prostych do stosowania kroplach typu spot-on czy też sprayów nanoszonych na skórę.
