Autor prof. dr hab. Piotr Ostaszewski
Zakład Dietetyki, Katedra Nauk Fizjologicznych
Wydział Medycyny Weterynaryjnej, SGGW, Warszawa
Mózg psa to doskonale działające „centrum dowodzenia”, pozwalające mu na kontrolę nad zmysłami, naukę poleceń, zdobywanie życiowego doświadczenia i rozwiązywanie nieraz bardzo skomplikowanych zadań. Niestety, organ ten, podobnie jak całe ciało psa, wraz z wiekiem starzeje się, a jego kondycja staje się coraz gorsza. Przejawia się to nie tylko stępieniem zmysłów oraz wolniejszymi reakcjami, lecz ma także wpływ na funkcje fizjologiczne całego organizmu. Na szczęście istnieją sposoby na to, aby przedłużyć młodość psiego mózgu. Jednym z nich jest umiejętnie dobrana dieta wzbogacona w substancje stymulujące pracę tego organu i zabezpieczające go przed zgubnymi efektami upływu czasu.
Co wiemy o mózgu?
„Nasz umysł to jest coś, co wyróżnia człowieka w świecie zwierząt”. To popularne stwierdzenie podkreślające wyższość gatunku ludzkiego nad naszymi braćmi mniejszymi jest nadal obowiązujące, jednak systematycznie rośnie nasza wiedza na temat procesów poznawczych u psów i innych zwierząt towarzyszących człowiekowi. Udomowienie umożliwiło psom zminimalizowanie, a w przypadku psów żyjących z ludźmi pod jednym dachem uniknięcie zagrożeń dzikiej przyrody. Kluczowy był przede wszystkim stały dostęp do wartościowego pożywienia oraz brak zagrożenia ze strony innych drapieżników. Wszystko to sprawiło, że psy przebywające blisko człowieka znacznie wydłużyły swoje życie, a ciągły kontakt z człowiekiem zintensyfikował ich procesy poznawcze służące tworzeniu i modyfikowaniu wiedzy o otoczeniu kształtującej zachowanie (w tym przede wszystkim poznawanie otoczenia). Można zatem stwierdzić, że u psów długotrwale przebywających z człowiekiem uległy wzmocnieniu procesy przetwarzania informacji, jakie zachodzą w układzie nerwowym i polegają na odbieraniu informacji z otoczenia, ich przechowywaniu i przekształcaniu oraz ponownym wprowadzaniu do otoczenia w postaci reakcji – zachowania.
Mózg człowieka, a tym bardziej zwierząt, nadal pozostaje wielką niewiadomą mimo coraz to większych osiągnięć w nauce, których dokonuje człowiek. Nadal nie wiemy, dlaczego mózg umożliwia nam zdobywanie wiedzy, którą się posługujemy, jak rodzą się emocje i skąd się biorą uczucia, obrazy i idee. W XIX w. rozpoczęto systematyczne badania nad mózgiem, żeby poznać, czy mózg i umysł jest tym samym. Badania te udowodniły, że mózg jest materialną bazą dla umysłu, a umysł to coś więcej niż mózg. To dzięki ludzkiemu umysłowi rozwinęła się technologia, która sprawia, że cały świat jest teoretycznie „w zasięgu ręki”, tylko nie zawsze potrafimy skorzystać z tej technologii w sposób prawidłowy.
Mózg psa także pozostaje zagadką, chociaż mentalne zdolności psa w świetle ostatnich badań wydają się naprawdę spore. Dzięki tym badaniom wiemy już coraz więcej. Uważa się na przykład, że inteligencja psów kształtuje się na poziomie ilorazu inteligencji dwuletniego dziecka. Ocenia się, że przeciętny pies jest w stanie nauczyć się ponad 100 słów, w tym różnego rodzaju znaków i gestów. Matematyczne zdolności psów niektórzy badacze stawiają na równi z tymi, które występują u dzieci w wieku 3–4 lat. Z kolei zdolności społeczne psów są porównywalne z tymi obserwowanymi u starszych dzieci, czasami nawet nastolatków. Myślenie psa opiera się na prostym schemacie bodziec – reakcja (wyuczone, zapamiętane skojarzenie). U człowieka ta sytuacja jest dużo bardziej skomplikowana, ponieważ świadomość siebie i świata oraz nieustający wewnętrzny spór obejmujący analizowanie, wybór, działanie, wnioski odgrywają w psychice człowieka rolę dominującą.
Starzenie się mózgu psa
Starzenie się mózgu obejmuje zmiany morfologiczne i funkcjonalne całego organu. Utrata masy mózgu postępująca wraz z wiekiem nie musi oznaczać spadku zdolności poznawczych. Najważniejsze są zmiany obserwowane w jądrach podstawy mózgu (odpowiedzialne za koordynację ruchów), które wraz z wiekiem ulegają uszkodzeniu i postępującemu zanikowi. Psy, a zatem i ich mózgi, starzeją się w indywidualnym tempie, które zależy nie tylko od wielkości i rasy (wiadomo, że psy ras dużych żyją znacznie krócej od psów ras małych, a więc ich starość zaczyna się wcześniej), lecz także od dotychczasowego stylu życia, odżywiania i predyspozycji genetycznych. Podobnie jak w przypadku ludzi, jedni psi seniorzy są sprawni i pełni energii niemal do końca swoich dni, inni natomiast są schorowani, słabo zorientowani w otaczającej ich rzeczywistości i reagujący negatywnie na jakiekolwiek zmiany w otoczeniu. Starość psa to czas powolnej utraty wielu funkcji życiowych. Wraz z wiekiem pies traci bowiem: energię życiową, ostrość widzenia i słyszenia, szybkość reakcji, zdolność uczenia się, umiejętność zapamiętywania niektórych wyuczonych umiejętności.
Objawy demencji
Demencja starcza, czyli inaczej otępienie, stanowi zespół objawów spowodowanych zmianami degeneracyjnymi w mózgu. Charakteryzuje się obniżeniem sprawności umysłowej i poznawczej. Termin pochodzi od łacińskiego słowa dementi i dosłownie oznacza „bez rozumu”. Zaburzenia otępienne są schorzeniami postępującymi i wyniszczającymi, związanymi z wiekiem. Stanowią rosnący problem zdrowotny zarówno w medycynie człowieka, jak i w weterynarii.
Jednym z przykładów najostrzejszej formy demencji u człowieka jest choroba Alzheimera będąca następstwem nieuleczalnych neurodegeneracyjnych zmian prowadzących do szybkiej utraty pamięci, silnych zaburzeń osobowościowych i śmierci. U psów demencja charakteryzuje się głównie stopniową utratą zdolności poznawczych. Upośledzeniu ulegają narządy zmysłów, przy czym najszybciej osłabiają się wzrok i słuch, a węch, który u psów ma charakter zmysłu pierwotnego, dość długo funkcjonuje sprawnie. Pies ma narastające trudności z poczuciem przestrzeni i czasu oraz powoli staje się niezdolny do wykonywania poleceń. Nie jest to oznaka nieposłuszeństwa, a raczej pogorszenie się słuchu.
To samo dotyczy wzroku. Zwierzę ma wyraźne kłopoty z orientacją podczas chodzenia. Gdy nie widzi przedmiotów na swojej drodze, może na nie wpadać lub je przewracać, często się przy tym kalecząc. Zdezorientowany pies może przemieszczać się bezcelowo po mieszkaniu, sprawiając wrażenie zagubionego. Może wykazywać nieuzasadniony niepokój wyrażony szczekaniem na znane mu przedmioty czy osoby. Powolny spadek zainteresowania kontaktami z ludźmi jest przykry dla domowników. Pies nie wykazuje dotychczasowej radości przy powitaniu, staje się obojętny na zachęty do zabawy. Wykazuje także mniejsze zainteresowanie przygotowywanymi dla niego posiłkami. Zwierzę może stać się drażliwe i reagować agresją w dotychczas bezkonfliktowych sytuacjach, takich jak zakładanie obroży czy czesanie. Zaburzenia snu i czuwania manifestują się przede wszystkim wzmożonym pobudzeniem w nocy. Pies może spacerować po domu, często szukając właścicieli, a swój niepokój wyraża wyciem lub popiskiwaniem. Jednym z bardzo dokuczliwych objawów utraty wyuczonych umiejętności jest załamanie się treningu czystości. Zwierzę często kręci się przy niewłaściwych drzwiach, sygnalizując chęć wyjścia na dwór. Może się także zdarzyć załatwianie potrzeb fizjologicznych w domu. Wyuczone polecenia, takie jak „siad” czy „do mnie”, nie zawsze spotykają się z właściwą reakcją bądź też ulega ona wyraźnemu spowolnieniu. Często jest to interpretowane błędnie jako upór lub niechęć do słuchania poleceń opiekuna.
Jak przeciwdziałać starzeniu się mózgu?
Zbilansowana dieta. Mózg pochłania 20% dostarczanych naszemu organizmowi składników energetycznych oraz 20% przyjmowanego przez płuca tlenu, dlatego bardzo ważne jest, aby dostarczyć do mózgu odpowiednią ilość witamin, związków mineralnych, aminokwasów, glukozy i tlenu. Zatem podstawą sprawnego i efektywnego funkcjonowania mózgu jest odpowiednia dieta, która stanowi cenne „paliwo” dla mózgu aż do późnej starości. To, co spożywa pies, może wpływać na jego nastrój i wszystkie funkcje poznawcze, dlatego warto wybierać te produkty, które nie będą powodowały u psa spadków dobrego samopoczucia i witalności, a przede wszystkim będą łatwo trawione. Kluczową rolę w sprawnym funkcjonowaniu mózgu odgrywają nienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3 (NNKT) obecne w rybach. Należą do nich kwas eikozapentaenowy (EPA) i kwas dokozaheksaenowy (DHA). Dobrym, chociaż nie tak skutecznym źródłem kwasów z rodziny omega-3 jest siemię lniane.
Sprzymierzeńcami mózgu ssaków są także produkty bogate w lecytynę, takie jak wątróbka, soja, rzepak, żółtka jaj, orzechy włoskie, ryby i kiełki pszeniczne. Lecytyna korzystnie wpływa na pamięć i koncentrację. Zawarta w niej cholina zwiększa syntezę acetylocholiny, ważnego neurotransmitera odpowiedzialnego za sprawne przekazywanie impulsów w układzie nerwowym.
Dyrektor Vitaktaft Polska
l Beef Stick® School
Przysmaki dla psów z wołowiną lub drobiem idealne do podawania podczas treningu. Zawierają lecytynę dla optymalnego wsparcia koncentracji psów. Każde opakowanie zawiera 10 mięsnych kabanosów. Nie zawierają cukru, sztucznych barwników, konserwantów ani sztucznych dodatków smakowych.
Producent: VITAKRAFT D-28295 Bremen, Niemcy Dystrybutor: VITAKRAFT CHOVEX
W trosce o zdrowie komórek nerwowych warto jest także zaopatrzyć mózg w witaminy z grupy B. Wykazano bowiem, że witamina B6, B9 (kwas foliowy) oraz B12 w sposób istotny ograniczają starczą atrofię mózgu i przeciwdziałają osłabieniu funkcji poznawczych. Ich korzystne oddziaływanie obserwowano na przykład w spowolnieniu objawów choroby Alzheimera. Ważne jest również zwiększenie ilości spożywanego tryptofanu i tyrozyny, aminokwasów podnoszących ilość neuroprzekaźników w mózgu. Wykazano, że najlepszym źródłem tryptofanu są pokarmy roślinne, natomiast nadmierne spożycie białka pochodzenia zwierzęcego u psów starszych zmniejsza stężenie tych aminokwasów w mózgu i sprzyja przyspieszonemu zanikowi komórek nerwowych.
Specjalista ds. rozwoju produktu w firmie TROPICAL
,,Trwające kilka lat badania naukowe, przeprowadzone w ośrodkach we Francji i Kanadzie, nad wpływem polifenoli na funkcje poznawcze psów, zaowocowały opracowaniem unikalnej formuły Phenomind. Bazuje ona na połączeniu naturalnych składników aktywnych pochodzących ze skórek winogron Vitis vinifera oraz dzikich czarnych borówek kanadyjskich Vaccinum angustifolium. Phenomind pomaga zapewnić witalność i odpowiednią kondycję psów starszych oraz, co najważniejsze, usprawnia pracę mózgu i wspiera funkcje poznawcze. Dlatego jesteśmy niezwykle dumni z naszej karmy TropiDog Senior, dla psów starszych, która zawiera opatentowaną formułę Phenomind, dzięki czemu pomaga opóźnić fizyczne i psychiczne skutki starzenia u psów, tak by były aktywne i skore do zabawy jak najdłużej.”
Przeciwutleniacze. Dieta starzejącego się psa powinna zawierać przeciwutleniacze, których zadaniem jest usuwanie z organizmu wolnych rodników obecnych także w mózgu. Wolne rodniki mogą w znacznym stopniu uszkadzać komórki nerwowe, prowadząc do osłabienia zdolności uczenia się trudniejszych zadań. Bardzo skutecznymi przeciwutleniaczami, poprawiającymi funkcjonowanie mózgu psa, są witamina A i C, karotenoidy, selen. Dieta psa wzbogacona o dynię, brokuły, marchew, seler, jabłka oraz inne warzywa i owoce nie tylko dostarczy cennych przeciwutleniaczy, lecz także witaminy, związki mineralne i inne bioaktywne substancje.
Zioła. Już od najwcześniejszych stadiów ewolucji psy instynktownie spożywały pewne rośliny, po których czuły się lepiej. Spośród wielu ziół stosowanych w geriatrii najbardziej popularne są liście miłorzębu dwuklapowego (Ginko biloba) oraz korzenie żeń-szenia. Miłorząb zawiera flawonoidy i terpeny, które poprawiają krążenie mózgowe, chronią mózg przed stresem oksydacyjnym oraz ułatwiają wykorzystanie tlenu i glukozy przez mózg. Z kolei żen-szeń jest bogaty w ginsenozydy, które poprawiają zdolności uczenia się i zapamiętywania oraz zwiększają przeżywalność komórek hipokampu. Działają przeciwdepresyjnie i poprawiają funkcje poznawcze przez modulowanie stężenia ważnych neuroprzekaźników: serotoniny, dopaminy, noradrenaliny i acetylocholiny w korze mózgowej.
HMB. Liczne doniesienia z literatury ostatnich lat jednoznacznie wskazują, że kwas 3-hydroksy-3-metylomasłowy (HMB) stanowi skuteczną linię obrony przeciwko starzeniu się organizmu i przyspieszonemu rozpadowi komórek mięśniowych (sarkopenia). Zagadnienia te były szczegółowo badane u ludzi i zwierząt laboratoryjnych, natomiast obserwacje dotyczące zwierząt towarzyszących, w tym psów, mają raczej charakter anegdotyczny, ale też wskazują na korzystne oddziaływanie preparatów zawierających HMB na kondycję fizyczną i dobre samopoczucie psów w wieku podeszłym.
Szczególnie interesujące wydają się wyniki badań przeprowadzonych niedawno na szczurach, w których wykazano, że HMB przedłuża żywotność neuronów piramidowych w mózgu. Neurony te stanowią 60% wszystkich neuronów kory mózgowej i są także obecne w hipokampie i ciele migdałowatym. Biorą udział w kontrolowaniu ruchów dowolnych oraz w procesach poznawczych.
Gdyby wyniki tych badań potwierdziły się także u innych ssaków, byłby to znaczący sygnał, że HMB może opóźniać procesy demencji starczej, między innymi u psów i ludzi.
Marketing, Beaphar Polska Sp. z o. o.
,,LACTOL Puppy Milk Pożywienie stanowiące idealny pokarm mlekozastępczy i uzupełniający, zastępujący mleko matki dla szczeniąt przy dużym miocie od pierwszych dni życia. Puppy Milk może być stosowane jako kompletny pokarm dla osieroconych szczeniąt od momentu urodzenia do 35. dnia życia. Produkt może być także dodatkiem do pożywienia jako uzupełnienie diety suk w czasie ciąży oraz podczas laktacji, jak również dla starszych zwierząt po chorobie lub rekonwalescencji. Normalne mleko nie dostarcza niezbędnych proporcji białka i tłuszczu. Puppy Milk dostarcza optymalnie zbilansowane ilości tłuszczu i wszystkie niezbędne witaminy i minerały. Preparat został wzbogacony o DHA (NKT omega-3 naturalnie obecny w mleku suk).”
Aktywność fizyczna. Brak ruchu przyczynia się nie tylko do otyłości, cukrzycy i chorób układu krążenia, lecz w znaczący sposób wpływa na depresję, agresję, małą odporność na stres i przyspieszenie rozpadu komórek nerwowych. Podczas ruchu jest uwalniana dopamina i serotonina. Tworzy się też więcej naczyń krwionośnych, zwłaszcza przy treningu długotrwałym, wytrzymałościowym, takim jak na przykład bieganie. Dzięki temu sprawniej przebiega transport tlenu i glukozy do mózgu. Im intensywniej pracuje serce, tym więcej wytwarza związków chemicznych, które wędrują do mózgu i pomagają w uczeniu się, radzeniu sobie ze stresem i wzmożonym napięciem.
Ćwiczenia poprawiają zdolności poznawcze, szybkość zapamiętywania, koncentrację. Ruch sprzyja także neurogenezie, czyli powstawaniu w mózgu nowych komórek nerwowych. Tworzą się one przede wszystkim w hipokampie, ważnej strukturze układu limbicznego odpowiedzialnej za pamięć i orientację przestrzenną. Stwierdzono doświadczalnie, że uszkodzenie hipokampu upośledza u zwierząt zdolności uczenia się i przyspiesza starzenie się mózgu. Do takiej sytuacji może dojść w warunkach długotrwałego silnego stresu, aktywującego oś podwzgórze – przysadka – nadnercza, co prowadzi do wydzielania dużych ilości kortyzolu uszkadzającego hipokamp. Dlatego powinniśmy przeciwdziałać sytuacjom stresowym, do czego świetnie nadaje się wzmożona aktywność fizyczna rozładowująca stany emocjonalne ludzi i zwierząt.
Aktywność seksualna. Seks to naturalna terapia przeciwko wielu dolegliwościom, w tym także starzeniu się organizmu. Często pomaga szybciej niż niektóre leki. Zaobserwowano, że kontakty seksualne do późnej starości pomagają zachować zdrowie i młodość mózgu. Ale nie tylko. Korzystne właściwości seksu są o wiele większe. Współżycie chroni przed nadciśnieniem, chorobami serca i nowotworami, zwłaszcza prostaty u ludzi.
Zagadnienia te były dość szczegółowo badane u zwierząt laboratoryjnych. Wykazano doświadczalnie, że seks pobudza tworzenie się neuronów w centralnym układzie nerwowym szczura. Już pół godziny kontaktów seksualnych dziennie powodowało tworzenie się w hipokampie nowych komórek nerwowych. U szczurów w średnim wieku seks zwiększał także zdolności poznawcze. Efekt ten był widoczny jednak tylko wtedy, gdy zwierzęta regularnie współżyły. Gdy oddzielono je od siebie, oznaki starzenia się mózgu wyrażone spowolnieniem procesów poznawczych nasilały się.
Lepszą kondycję mózgu ludzie i zwierzęta seksualnie aktywne zawdzięczają także endorfinom wydzielanym pod wpływem udanego współżycia. Hormony te działają podobnie do morfiny, wywołując uczucie euforii i uspokojenia. Wydłuża się także sen, dzięki czemu mózg się lepiej regeneruje.
Leki. W uzasadnionych przypadkach, na wyraźne życzenie opiekuna, można podać leki stosowane w geriatrii weterynaryjnej. Należą tu inhibitory monoaminooksydazy, które wykazują działanie neuroprotekcyjne, ponieważ chronią organizm przed działaniem wolnych rodników. Również karsivan (aktywna substancja propentofilina) jest lekiem często podawanym psom w podeszłym wieku. Lek ten zwiększa krążenie w naczyniach obwodowych i mózgowych, poprawiając ogólną kondycję psa seniora.
Podsumowując, nie ma uniwersalnej metody powstrzymującej starzenie się mózgu u psów. To, czy pies do końca swoich dni będzie sprawny i pełen werwy, a funkcje poznawcze zachowane, zależy w zasadzie od naszego postępowania i wykształcenia zdrowych nawyków od wczesnej młodości. Pozwoli to na uniknięcie czynników ryzyka, które prowadzą do przyspieszonego starzenia się mózgu, w tym szczególnie dokuczliwej demencji starczej, bardzo utrudniającej dotychczasowe dobre relacje z opiekunem. Zrównoważona dieta i regularne ćwiczenia fizyczne wydają się tu najważniejsze.
