W społeczeństwie wciąż pokutuje mit, że każda suka chociaż raz musi mieć szczeniaczki. Oczywiście nie ma to nic wspólnego z prawdą. Jednak jeśli decydujemy się na rozpoczęcie planowej hodowli psów albo przygarniamy sukę, która okazuje się być w ciąży, poszukujemy informacji, jak prawidłowo karmić zwierzę i jak zmieniają się potrzeby żywieniowe w toku ciąży oraz karmienia. Czego nie powinno zabraknąć w diecie suki, żeby odchowała zdrowe i silne szczenięta i szybko wróciła do dobrej kondycji?
Tekst: prof. dr hab. Piotr Ostaszewski
Zakład Biochemii i Dietetyki, Katedra Nauk Fizjologicznych,
Instytut Medycyny Weterynaryjnej, SGGW w Warszawie
Przygotowanie suk do krycia i rozrodu
Przygotowanie suki do rozrodu powinniśmy rozpocząć od sprawdzenia jej stanu zdrowia. W tym celu, oprócz podstawowego badania klinicznego, wskazane jest również badanie laboratoryjne krwi i moczu, które pozwoli na wykrycie ewentualnych nieprawidłowości. Należy zwrócić szczególną uwagę na wskaźnik hematokrytowy (powinien być powyżej 37%) oraz na zawartość hemoglobiny (powyżej 10 g/dl). Ponadto zwierzę należy odrobaczyć oraz poddać rutynowym szczepieniom. Wskazana jest również ocena kondycji suki. Osobniki z nadwagą należy odchudzić poprzez podawanie diety ze zmniejszoną zawartością energii. Z kolei sukom z niedowagą należy zwiększyć ilość energii zawartej w pokarmie. Optymalna masa ciała jest kluczowa dla pomyślnego zapłodnienia i całego przebiegu ciąży. Wykazano, że otyłość może zaburzać gospodarkę hormonalną, co prowadzi do tzw. cichej rui, wydłużenia okresów między poszczególnymi cieczkami oraz do osłabienia owulacji. Pojawiają się utrudnione porody, a ponadto zmniejsza się ilość mleka wydzielanego przez sukę. Z kolei zbyt niska masa ciała suk w okresie krycia i ciąży może prowadzić do utrudnionego zapłodnienia, obniżonej plenności, ryzyka resorpcji zarodków, obniżonej masy urodzeniowej szczeniąt i ich zwiększonej śmiertelności. Dlatego suki niedożywione nie powinny być dopuszczone do rozrodu.
W fazie przedrujowej poprzedzającej krycie można stosować u suk tzw. flushing, polegający na zwiększeniu o 5–10% zawartości energii i białka w dawce pokarmowej. Panuje przekonanie, że zabieg ten poprawia plenność oraz sprzyja lepszemu zagnieżdżaniu zarodków w błonie śluzowej macicy. Niektórzy hodowcy kontynuują podawanie takiej wzbogaconej diety jeszcze kilka dni po kryciu.
Żywienie suk ciężarnych
Odpowiednie żywienie przyszłych matek jest ważne już podczas młodzieńczego wzrostu i rozwoju. Takie zdrowe żywienie, zgodne z zapotrzebowaniem energetycznym, należy kontynuować w okresie krycia, ciąży i karmienia szczeniąt. Należy dołożyć wszelkich starań, aby samice przed kryciem znajdowały się w doskonałej kondycji fizycznej.
Ciąża u suki trwa średnio 63 dni i dzieli się na trymestry. W ciągu pierwszego miesiąca zapotrzebowanie żywieniowe ciężarnej suki pozostaje niezmienione i może być ona żywiona w taki sam sposób, jak przed ciążą. Jest to związane ze stosunkowo powolnym wzrostem płodów, których masa ciała w ciągu pierwszych 5–6 tygodni ciąży powiększa się o mniej niż 30%. Natomiast od około 40. dnia ciąży (od 6. tygodnia) obserwujemy bardzo intensywny wzrost płodów, co zwiększa zapotrzebowanie energetyczne suki. Jednak wzrost energii dostarczonej z pokarmem należy rozpocząć już tydzień wcześniej, aby umożliwić suce zgromadzenie zapasów na ostatni tydzień ciąży, kiedy to apetyt często ulega drastycznemu obniżeniu. Jest to szczególnie ważne u suk ras dużych i olbrzymich, zwłaszcza gdy mioty są liczne, a ryzyko utraty masy ciała przed porodem znaczne. Wzrost zapotrzebowania na energię oznacza konieczność podawania pokarmu o zwiększonej kaloryczności. Ponieważ objętość żołądka suki ulega stopniowemu zmniejszeniu z uwagi na rozwijające się płody, należy zwiększyć częstotliwość posiłków. W przypadku bardzo dużej liczby płodów niektórzy hodowcy są zwolennikami nieograniczonego dostępu do jedzenia. Suki powinny mieć także systematycznie dostarczaną świeżą wodę, i to w dużych ilościach, co stanowi stopniowe przygotowanie organizmu do zbliżającej się laktacji.
Energia
Ocenia się, że od 5. tygodnia ciąży zapotrzebowanie na energię stopniowo wzrasta i przed porodem jest wyższe o 30–60% w porównaniu z zapotrzebowaniem bytowym, co jest przede wszystkim uzależnione od liczby płodów. Zwiększone zapotrzebowanie energetyczne wiąże się z koniecznością podawania pokarmu o większej kaloryczności (minimum 4 kcal/g suchej masy) i w większej ilości. Masa ciała suki zwiększa się od 5. tygodnia ciąży i w momencie porodu jest wyższa o 15–25%. Po porodzie suka szybko pozbywa się nadwagi; jest tylko o 5–10% cięższa niż przed porodem. W ciągu pierwszych czterech tygodni laktacji suki zwykle tracą nie więcej niż 5% masy ciała.
Białko
Zapotrzebowanie na białko zwiększa się w drugiej połowie ciąży. Białko to powinno się charakteryzować wysoką strawnością – powyżej 80% i być wysokiej jakości. Ważna jest szczególnie obecność takich aminokwasów, jak arginina, metionina i tryptofan. Takie wartościowe białko w diecie suki zwiększa żywotność noworodków i ogranicza ich śmiertelność. Niedobory białka u ciężarnych suk mogą prowadzić do zmniejszenia masy nowonarodzonych szczeniąt. Zawartość białka w karmie jest odwrotnie proporcjonalna do zawartości węglowodanów. Przy diecie niskowęglowodanowej konieczne jest zwiększenie ilości dostarczanego białka.
Węglowodany
W okresie ciąży bardzo ważne są węglowodany, których minimalne zapotrzebowanie wynosi co najmniej 23% suchej masy karmy. Glukoza stanowi główne źródło energii dla rozwijających się płodów i pokrywa 50% ich zapotrzebowania. Przy braku lub niedoborze glukozy pojawia się hipoglikemia, która może prowadzić do ograniczenia żywotności noworodków. Ocenia się, że 10–20% energii dostarczanej ciężarnej suce w diecie powinno pochodzić z węglowodanów. Dlatego w okresie ciąży nie jest zalecana dieta BARF ani dieta ketogeniczna, które charakteryzują się bardzo niską zawartością węglowodanów.
Tłuszcze
Zapotrzebowanie na tłuszcze wzrasta od 5. tygodnia ciąży. Jest to spowodowane zwiększeniem potrzeb energetycznych ze względu na rozwijające się płody. Ilość tłuszczów, jaką należy dostarczyć, zależy przede wszystkim od liczby płodów oraz od kondycji suki. Tłuszcze dostarczają dwukrotnie więcej energii niż białka i węglowodany. Ich zaletą jest także poprawienie smakowitości pokarmu. Dieta ciężarnej suki powinna być również wzbogacona o nienasycone kwasy tłuszczowe, takie jak kwas linolowy, alfa-linolenowy, arachidonowy, EPA i DHA.
Składniki mineralne i witaminy
Dobrej jakości karma przeznaczona dla ciężarnych suk jest wystarczająco bogata w składniki mineralne i witaminy i dlatego żadna dodatkowa suplementacja nie jest zalecana, a może się okazać wręcz szkodliwa. Na przykład wykazano, że nadmiar witaminy D oraz wapnia w diecie może skutkować tężyczką i zwapnieniami tkanek miękkich. Z kolei nadmiar witaminy A grozi wrodzonymi deformacjami rozwojowymi i redukcją liczebności miotu. Należy pamiętać, że dostarczenie optymalnej ilości witamin i składników mineralnych jest w okresie ciąży bardzo ważne. Zapotrzebowanie na żelazo wzrasta w ostatnich tygodniach ciąży, ponieważ jest ono magazynowane w wątrobach płodów, a ponadto służy do wzbogacenia siary. Jest to związane z zabezpieczeniem noworodków przed niedoborem żelaza w okresie karmienia wyłącznie mlekiem matki, które z kolei jest ubogie w ten pierwiastek. Istotną rolę w reprodukcji odgrywa witamina A. Jej niedobór może zaburzać funkcje jajników, a także generować wady rozwojowe u płodów. Niedobór witaminy E może powodować rodzenie słabych miotów lub zamieranie płodów.
Okres okołoporodowy
Kilka dni przed oszczenieniem wygląd suki ulega zmianie. Jej pakiety mleczne powiększają się i nabierają różowego koloru. Spożycie karmy obniża się. Cztery do pięciu dni przed porodem może się pojawiać mleko w sutkach. Suka zaczyna tworzyć gniazdo na około 24 godziny przed porodem. Odmawia przyjmowania pokarmu w ciągu 12 godzin przed wydaniem potomstwa, a jej temperatura ciała mierzona w odbycie spada o 1 stopień, do około 37ºC. Po porodzie zwracamy uwagę na to, czy zostały usunięte wszystkie pozostałości łożyska. Dobrze jest sprawdzić, czy liczba wydalonych łożysk równa się liczbie szczeniąt w miocie. Pozostawienie łożysk w drogach rodnych może prowadzić do stanów zapalnych macicy, a to z kolei manifestuje się obniżonym apetytem suki w ciągu pierwszych 48–72 godzin po oszczenieniu.
Żywienie suk w okresie laktacji
Laktacja charakteryzuje się bardzo wysokim zapotrzebowaniem na energię i składniki odżywcze. Szczyt laktacji (okres największego wytwarzania mleka) przypada u suk na 3.–5. tydzień. Ilość mleka wydzielanego przez sukę zależy od jej wielkości, liczby szczeniąt w miocie oraz tygodnia laktacji. Suka karmiąca w czasie trwania laktacji wytwarza nawet dwu-, trzykrotnie więcej mleka, niż sama waży. Na przykład suka średniej masy dla około ośmiu szczeniąt wytwarza w szczycie laktacji nawet do dwóch litrów mleka dziennie! Zdolność do prawidłowego wytwarzania mleka przez sukę zależy od jej kondycji sprzed ciąży, a także od prawidłowego żywienia w czasie ciąży i po porodzie. Okres laktacji wymaga dostarczenia dużej ilości energii potrzebnej do pokrycia zapotrzebowania bytowego oraz dodatkowo do wytworzenia mleka. W tej fazie zwierzęta zużywają 3–4 razy więcej energii w porównaniu z zapotrzebowaniem bytowym, co w dużym stopniu jest uzależnione od liczebności miotu. Przy tak dużym zapotrzebowaniu na energię ważne jest, aby pokarm miał wysoką gęstość kaloryczną (4–5 kcal/g s.m.) oraz strawność powyżej 80%. Stosowanie pokarmu o niższej gęstości kalorycznej pociąga za sobą niebezpieczeństwo niedoboru energii, co może się stać przyczyną utraty masy ciała suki oraz osłabionej laktacji. Zaleca się, aby pokarm był podawany często, ale w małych ilościach. W ten sposób unikamy przeciążenia przewodu pokarmowego. Można również próbować żywić suki w systemie do woli, ponieważ wtedy zwierzęta samodzielnie regulują sobie ilość przyjmowanego pokarmu. Wysoką energetyczność pokarmu osiągamy przez zwiększenie zawartości tłuszczu powyżej 18% suchej masy karmy. Jest to szczególnie ważne u suk ras dużych i olbrzymich i pozwala na pokrycie dziennego zapotrzebowania na energię, utrzymanie optymalnej masy ciała oraz prawidłowej laktacji nawet przy licznym potomstwie. Dieta zarówno ciężarnej, jak i karmiącej suki powinna zawierać także spore ilości nienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3 (przede wszystkim kwas DHA). Odgrywa on bardzo ważną rolę w rozwoju mózgu oraz zdolnościach poznawczych szczeniaków, przede wszystkim w okresie płodowym i w pierwszych tygodniach po urodzeniu.
Równie ważne w okresie laktacji jest spożycie węglowodanów. Przy ich niedoborze może nastąpić spadek zawartości laktozy w mleku. Spośród makroelementów na szczególną uwagę zasługują wapń i fosfor. Wapń jest jednym z najważniejszych pierwiastków w czasie laktacji. Jego stężenie we krwi obniża się w czasie całej laktacji, natomiast do największego niedoboru może dojść między trzecim a piątym tygodniem, kiedy ilość wydzielanego mleka jest największa. W tym czasie zapotrzebowanie na wapń może wzrosnąć nawet pięciokrotnie. Niedobór wapnia w pokarmie może prowadzić do wystąpienia tężyczki. Najczęściej chorują na nią w szczycie laktacji suki małych ras rodzące po raz pierwszy, zwłaszcza gdy mioty są liczne. Równie niebezpieczne jest przedawkowanie wapnia. Dlatego stosując karmy gotowe, należy unikać stosowania suplementów wzbogaconych o ten pierwiastek. W czasie laktacji sukę należy chronić przed stresem i niepokojem. Jeśli miot jest liczny, a suka ma mało mleka, konieczne jest w takim przypadku dokarmianie szczeniąt preparatem mlekozastępczym.
Odsadzenie szczeniąt
Odsadzeniem nazywamy etap przechodzenia z mleka matki (pokarmu płynnego) na pokarm stały. Wiąże się to ze stopniowym odłączaniem szczeniąt od swojej matki. Przy prawidłowym przebiegu laktacji suka może karmić potomstwo do około 8. tygodnia ich życia, przy czym do 3. tygodnia mleko matki stanowi wyłączny pokarm dla szczeniąt. W przypadku wcześniejszego odsadzenia szczeniąt sukę należy „zasuszać”, tzn. poprzez stopniowe ograniczenie ilości podawanej karmy doprowadzić do zmniejszonego wytwarzania mleka, tak aby uniknąć ryzyka zapalenia gruczołu mlekowego. Należy pamiętać, że u szczeniąt zęby mleczne zaczynają się wyżynać pod koniec pierwszego miesiąca życia. W tym czasie podczas ssania szczeniakom zdarza się boleśnie ugryźć matkę. Może to powodować, że suka coraz częściej opuszcza gniazdo i niechętnie karmi swoje potomstwo. Jednocześnie obniża się wytwarzanie mleka, a potrzeby pokarmowe szczeniąt wciąż rosną. To najlepszy moment, aby zacząć wprowadzać szczeniętom inny pokarm, przy czym na początku powinien on mieć konsystencję papkowatą. Jest to bardzo ważne, ponieważ w tym okresie u szczeniąt zanika odruch ssania, który jest stopniowo zastępowany lizaniem, a dopiero później wytwarza się odruch gryzienia. Zaleca się, aby odsadzać miot w całości, nie pozostawiając suce do karmienia żadnego szczenięcia, gdyż ssanie nawet przez jedno szczenię pobudza laktację. Przy odsadzeniu w prawidłowym terminie (około 6. tygodnia życia) nie stosuje się ograniczeń żywieniowych, ponieważ wydzielanie mleka obniża się stopniowo wraz ze zmniejszeniem się liczby karmień przez sukę.
Podsumowując, odpowiednie karmienie i właściwa opieka w okresie ciąży i laktacji są kluczowe dla utrzymania dobrego zdrowia i kondycji ciężarnych suk oraz prawidłowego rozwoju ich potomstwa. Odpowiednio zbilansowane żywienie należy wdrożyć już podczas wzrostu i rozwoju młodych psów, które w przyszłości będą użytkowane w hodowli. Należy je kontynuować w okresie krycia, ciąży i laktacji. Tylko takie postępowanie jest gwarancją odchowania zdrowych szczeniąt.
