W związku z umieszczeniem na liście inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Unii pistii rozetkowej oraz platany szponiastej, z dniem 2 sierpnia 2024 r. gatunki te zostaną objęte zakazami wynikającymi z przepisów ustawy o gatunkach obcych. Zakazy te dotyczą m.in. przetrzymywania, uprawy lub hodowli, a także wprowadzania do obrotu i wymiany tych gatunków, przy czym obejmują one również okazy utrzymywane w akwarystyce. Nie są to jednak pierwsze gatunki objęte tego rodzaju zakazami. Na przykład azolla karolińska, hiacynt wodny, żółw ozdobny czy rak luizjański widnieją na listach IGO od lat. W artykule zostały przybliżone przepisy prawne dotyczące gatunków obcych oraz instrukcja postępowania dla opiekunów i użytkowników rynku zoologicznego w przypadku umieszczenia nowego gatunku na listach IGO.
Tekst: dr inż. Rafał Maciaszek
Katedra Genetyki i Ochrony Zwierząt
Instytut Nauk o Zwierzętach SGGW w Warszawie
rafal.maciaszek@lowcaobcych.pl
Czym są inwazyjne gatunki obce?
Inwazyjne gatunki obce to, zgodnie z definicją zawartą w rozporządzeniu UE nr 1143/2014, gatunki obce, których wprowadzenie (przeniesienie poza naturalny zasięg przez człowieka) lub rozprzestrzenianie się zagraża, jak stwierdzono, bioróżnorodności i powiązanym usługom ekosystemowym lub oddziałuje na nie w niepożądany sposób. Tym samym każdy gatunek obcy występuje w środowisku przyrodniczym wyłącznie w efekcie nieodpowiedzialnych działań człowieka, np. porzuceń, ucieczek, innych zaniedbań. Natomiast jeśli jakiś gatunek jest określany inwazyjnym gatunkiem obcym, to należy przez to rozumieć, że człowiek za pośrednictwem tego gatunku stwarza zagrożenie dla bioróżnorodności (przyrody) i powiązanych usług ekosystemowych (gospodarki i zdrowia człowieka).
Krajowym aktem prawnym regulującym zarządzanie gatunkami obcymi jest ustawa z 11 sierpnia 2021 r. o gatunkach obcych, której przepisy obowiązują od grudnia 2021 r. Wszystkich gatunków obcych dotyczy zakaz wprowadzania i przemieszczania w środowisku gatunków obcych (art. 7 ust. 1), oczywiście z pewnymi wyjątkami (art. 7 ust. 3). W niektórych przypadkach podjęto decyzje o objęciu gatunków dodatkowymi zakazami, m.in. przetrzymywania, przemieszczania, hodowli lub uprawy, wykorzystywania i wymiany. Te dodatkowe zakazy mają zastosowanie do tzw. inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Polski i Unii, czyli tych spośród inwazyjnych gatunków obcych, których niepożądane oddziaływanie uznano za wymagające skoordynowanych działań na szczeblu unijnym bądź krajowym. Gatunki są umieszczone odpowiednio na liście inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Polski lub liście inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Unii. Umieszcza się je na listach w oparciu o dostępne dowody naukowe, wskazujące m.in. na znaczne niepożądane oddziaływanie na różnorodność biologiczną i powiązane usługi ekosystemowe, w tym gospodarkę i zdrowie człowieka, jak również jest prawdopodobne, że włączenie ich do wykazu skutecznie zapobiegnie temu oddziaływaniu, zminimalizuje je lub je złagodzi. W przypadku listy krajowej dodatkowe zakazy są zawarte w art. 7 ust. 2 ustawy o gatunkach obcych, natomiast w przypadku listy unijnej znajdują się one w art. 7 ust. 1 rozporządzenia UE nr 1143/2014. Niestosowanie się do zakazów jest wykroczeniem lub przestępstwem. Przepisy dotyczące wysokości administracyjnych kar pieniężnych oraz przepisy karne zostały zawarte odpowiednio w art. 33 oraz art. 34–35 ustawy o gatunkach obcych.
Jakie gatunki znajdują się na listach IGO?
Wśród gatunków umieszczonych na listach IGO stwarzających zagrożenie dla Polski i Unii nie brakuje gatunków występujących na rynku zoologicznym, w tym w akwarystyce i terrarystyce. Niektóre z nich podlegają zakazom od co najmniej 2016 r., podczas gdy inne pojawiały się na listach podczas ich aktualizacji. W ramach ostatniej aktualizacji listy unijnej z 2022 r. pojawiło się na niej kilka nowych gatunków, w tym lancetogłów królewski, platana szponiasta i pistia rozetkowa. W odpowiedzi na uwagi zgłoszone przez przedstawicieli rynku zoologicznego podczas przeprowadzonych konsultacji w przypadku tych dwóch ostatnich podjęto decyzję o tym, że zakazy wobec nich zaczną obowiązywać dopiero dwa lata po ich umieszczeniu na liście, a celem tego działania było umożliwienie przestawienia się rynku na alternatywne gatunki i ograniczenie strat spowodowanych zmianami. Wybrane gatunki umieszczone na listach inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Polski i Unii, których występowanie w akwarystyce i terrarystyce zostało potwierdzone lub jest prawdopodobne zostały zaprezentowane w tabeli (następna strona).
Przepisy dotyczące postępowania z roślinami i zwierzętami ujętymi na listach inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Polski i Unii różnią się między sobą. Różnice te zostały przedstawione niżej na przykładzie pistii rozetkowej i platany szponiastej.
Pistia rozetkowa
Zgodnie z obowiązującym prawem po 2 sierpnia 2024 r. wszelkie okazy pistii rozetkowej utrzymywane w celach niekomercyjnych powinny zostać niezwłocznie poddane utylizacji. Do rekomendowanych metod utylizacji w przypadku pistii należą: unieszkodliwienie poprzez kompostowanie lub pocięcie i wrzucenie do zmieszanych odpadów. Uwaga! Pomysł z utylizacją pistii w roli ewentualnego pokarmu dla zwierząt wiąże się z naruszeniem zakazu przetrzymywania i wykorzystywania, stąd też takie rozwiązanie powinno być zastosowane przed terminem wejścia zakazów. Przepisy nie przewidziały możliwości uzyskania zezwolenia na hobbystyczne przetrzymywanie roślin ujętych na omawianych listach.
W przypadku tzw. zapasu IGO, czyli w tym przypadku okazów pistii rozetkowej przetrzymywanych po 2 sierpnia 2024 r. w celach komercyjnych, np. w sklepach zoologicznych, podmioty oferujące ten gatunek mogą ją przetrzymywać i wprowadzać do obrotu bez zezwolenia przez okres dwóch lat, jednak przekazywać ją dalej można wyłącznie podmiotom posiadającym stosowne zezwolenia Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska (sprzedaż osobom nieposiadającym zezwolenia jest wówczas karalna). W praktyce w przypadku pistii rozetkowej będą to ewentualnie instytucje naukowe, co wynika z warunków uzyskania takiego zezwolenia w przypadku roślin umieszczonych na listach IGO. Wyjaśniam przy okazji, że nie należy mylić paszportu roślin z zezwoleniem Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska. Tak samo paragon czy faktura nie są żadnym zamiennikiem takiego zezwolenia.
W związku z powyższym rekomenduje się podmiotom oferującym pistię rozetkową stopniowe ograniczenie jej produkcji w taki sposób, aby nie pozostać z jej zapasem po 2 sierpnia 2024 r. Wśród proponowanych zamienników dla pistii rozetkowej można wymienić następujące gatunki: żabiściek pływający Hydrocharis morsus ranae, limnobium gładkie Hydrocharis laevigata (dawniej Limnobium laevigatum), limnobium gąbczaste Hydrocharis spongia (dawniej Limnobium spongia), salwinia pływająca Salvinia natans oraz Phyllanthus fluitans.
Platana szponiasta
W przypadku zwierząt umieszczanych na listach IGO obowiązują nieco inne przepisy. Przede wszystkim osoby, które przetrzymywały platanę szponiastą w roli zwierzęcia domowego przed 2 sierpnia 2024 r., będą zobowiązane do wyboru jednego z trzech rozwiązań: uzyskania zezwolenia Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska na dalsze przetrzymywanie IGO, korzystając z uproszczonej formy wniosku; przekazania zwierzęcia podmiotowi posiadającemu stosowne zezwolenie lub w ostateczności do uśpienia przez lekarza weterynarii specjalizującego się w zwierzętach nieudomowionych.
W tym przypadku rekomendowana jest oczywiście pierwsza opcja, która powinna być naturalnym wyborem odpowiedzialnego opiekuna. Wniosek o zezwolenie jest prosty do wypełnienia i bezpłatny, a instrukcję jego wypełniania można znaleźć pod adresem www.lowcaobcych.pl/wniosekIGO. Informuję przy tej okazji, że w razie problemów przy wypełnianiu wniosków w ramach inicjatywy Łowca Obcych jest oferowana nieodpłatna pomoc. Można ją również uzyskać u pracowników Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w każdy wtorek i czwartek w godzinach 10.00–13.00 pod numerem 22 310 68 00. Ważne, żeby wypełniony wniosek o zezwolenie wysłać za pośrednictwem Poczty Polskiej lub za pomocą platformy ePUAP, lub złożyć osobiście w urzędzie. Na wysłanie wniosku będzie sześć miesięcy, czyli termin jego wysłania upłynie dopiero 2 lutego 2025 r. W przypadku niewysłania wniosku należy rozważyć którąś z pozostałych dwóch opcji, a najlepiej po prostu przekazać wówczas zwierzę osobie, która uzyskała już zezwolenie lub do azylu dla zwierząt specjalizującego się w tym gatunku.
W przypadku tzw. zapasu IGO, czyli platany szponiastej przetrzymywanej po wejściu w życie zakazów w celach komercyjnych, np. w sklepach zoologicznych, podmioty je oferujące będą mogły przetrzymywać i wprowadzać do obrotu te zwierzęta bez zezwolenia przez kolejne dwa lata, przy czym oferowanie do sprzedaży czy przekazywanie dalej może się odbywać tylko w przypadku gdy zainteresowana osoba czy podmiot posiadają stosowne zezwolenia (przekazywanie platany szponiastej osobom nieposiadającym zezwoleń jest wówczas karalne). Kupić lub przyjąć te zwierzęta pod swoją opiekę będą mogły osoby i podmioty, które wcześniej uzyskają zezwolenie Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska na dalsze przetrzymywanie zapasu IGO (tu również korzysta się z bezpłatnej, uproszczonej i przyjaznej wersji wniosku). Nie ma się jednak co oszukiwać – zainteresowanych uzyskaniem zezwolenia tylko po to, żeby potem nabyć platanę szponiastą, będzie niewielu. Przez cały okres dwóch lat będzie ewentualnie szansa na zaoferowanie zwierząt instytucjom naukowym.
W związku z powyższym rekomenduje się podmiotom oferującym platanę szponiastą stopniowe wycofywanie ich z oferty, aby nie zostać z zapasem w dniu wejścia zakazów. To ważne przede wszystkich dla samych zwierząt. Potencjalnym zamiennikiem dla platany szponiastej na rynku zoologicznym będzie karlik szponiasty Hymenochirus boettgeri lub H. curtipes.
