Wydłuża się długość życia psich seniorów. Nasi czworonożni przyjaciele towarzyszą nam coraz dłużej, pozostając w dobrej kondycji często przez kilkanaście, a nawet więcej lat. Aby jednak tak było, należy zadbać o ich właściwe żywienie. Wraz z wiekiem w organizmie zwierzęcia zachodzą bowiem istotne zmiany, charakteryzujące się przede wszystkim spadkiem masy mięśniowej (tzw. beztłuszczowej masy ciała) oraz zwolnieniem tempa przemiany materii. Z czasem ulega także obniżeniu aktywność fizyczna. Zmiany te powodują, że zapotrzebowanie zwierząt starszych w energię pokarmową jest mniejsze niż zwierząt dorosłych, co powoduje konieczność modyfikacji ich diety. Ocenia się, że zapotrzebowanie energetyczne psa powyżej ośmiu lat jest o około 20% niższe niż psa młodego o porównywalnej masie ciała. Jak powinno zatem wyglądać wsparcie żywieniowe starszego psa pozwalające na utrzymanie zdrowia i dobrej kondycji?
Tekst: prof. dr hab. Piotr Ostaszewski
Zakład Biochemii i Dietetyki, Katedra Nauk Fizjologicznych
Instytut Medycyny Weterynaryjnej, SGGW, Warszawa
Starzenie się jest jednak chorobą?
Przez wiele lat starzenie było traktowane jako proces fizjologiczny polegający na stopniowym zaburzeniu funkcjonowania komórek tkanek, narządów i układów prowadzący do śmierci. Jednak w ostatnim czasie biologiczne starzenie człowieka zostało uznane za chorobę i wprowadzone do przygotowywanej Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-11. U psów proces starzenia przebiega podobnie jak u ludzi i podobnie jak człowiek, doznają one różnych schorzeń związanych z podeszłym wiekiem. Jednocześnie w związku z rozwojem cywilizacyjnym wydłuża się ich życie, co prowadzi do ogólnego światowego wzrostu populacji psów starych. Brakuje szczegółowych danych, ale obserwuje się systematyczny wzrost populacji starych psów, żyjących w bliskim kontakcie z człowiekiem. Dzieje się tak dzięki postępowi we współczesnej medycynie weterynaryjnej, ale także dzięki odpowiedniej, dobrze zbilansowanej diecie, umiarkowanej aktywności fizycznej oraz właściwej opiece.
Starzenie się to zmniejszenie zdolności organizmu do odpowiedzi na stres środowiskowy, prowadzący do stopniowego gromadzenia się uszkodzeń wewnątrzkomórkowych, które z czasem przewyższają możliwości organizmu do samoobrony. Prowadzi to do utraty równowagi wewnętrznej organizmu i zwiększa ryzyko zachorowania.
W gerontologii człowieka istnieje określenie „pomyślne starzenie się” (ang. successful aging) jako przeciwstawienie starzeniu zwyczajnemu. O ile starzenie zwyczajne dotyczy stopniowej utraty sprawności fizycznej, społecznej i poznawczej, o tyle w starzeniu pomyślnym minimalizowane są straty, natomiast uwypuklane możliwości rozwojowe, takie jak funkcjonowanie społeczne (aktywność, kontakty społeczne), satysfakcja życiowa, zasoby psychiczne (kreatywność, skuteczność, poczucie własnej wartości), wreszcie postrzeganie pomyślnego starzenia się (długowieczność, zdrowie fizyczne i psychiczne). W weterynarii termin „pomyślne starzenie” nie jest przyjęty, ale wiele z jego elementów może być wykorzystanych przy opisie zachowań psa w podeszłym wieku.
Czas, w którym pies przechodzi z wieku dorosłego w wiek senioralny jest zróżnicowany. Oczekiwana długość życia zależy od rasy, masy ciała i innych czynników, takich jak aktywność, dieta czy przebyte choroby. U małych ras należy się spodziewać dłuższego życia niż w przypadku większych psów, zwłaszcza ras olbrzymich. Trudno jest jednak precyzyjnie określić początek etapu starzenia. Istnieją bowiem znaczne różnice indywidualne, które należy uwzględnić przy porównywaniu wieku biologicznego z wiekiem metrykalnym.
Utrata masy mięśniowej i zaburzenia funkcji poznawczych
U psów wyniszczenie organizmu (kacheksja) to złożony proces będący następstwem przewlekłych chorób, takich jak chroniczna niewydolność nerek, przewlekła choroba serca, wyniszczenie nowotworowe. Ten zespół kliniczny występuje w każdym wieku, a charakterystycznym objawem jest postępujący zanik mięśni. Z kolei sarkopenia to powolna utrata masy mięśniowej psa towarzysząca starzeniu. Występuje u zdrowych psów i nasila się w zaawansowanym wieku. Może także nasilać objawy chorobowe towarzyszące kacheksji. Ocenia się, że u starych psów począwszy od ósmego roku życia utrata masy mięśniowej wynosi około 10%. Towarzyszy temu zazwyczaj wzrost zawartości tkanki tłuszczowej, dlatego ogólna masa ciała zwierzęcia nie ulega istotnym zmianom. W interesujących badaniach na labradorach przeprowadzonych na dużej populacji zwierząt wykazano, że u najdłużej żyjących psów utrata masy mięśniowej jest najmniejsza.
Starzenie mózgu psa charakteryzuje się postępującymi zmianami degeneracyjnymi w substancji szarej prowadzącymi do obniżenia sprawności umysłowej i poznawczej. Stan ten jest nazywany demencją starczą, czyli otępieniem. Upośledzeniu ulegają narządy zmysłów, przy czym najszybciej słabną wzrok i słuch, a węch, mający u psów charakter zmysłu pierwotnego, nadal działa sprawnie. Obserwujemy również narastające trudności z poczuciem przestrzeni i czasu oraz brak reakcji na wydawane polecenia.
Zasady żywienia psiego seniora
Chociaż diety przeznaczone dla starszych psów są powszechnie dostępne, to jednak naukowcy nadal nie są zgodni co do wymagań pokarmowych zwierząt w podeszłym wieku. Przyczyna jest prosta – niewiele jest badań porównujących zapotrzebowanie pokarmowe starszych psów z potrzebami pokarmowymi zwierząt w innych grupach wiekowych. Większość dostępnych badań dotyczy zwierząt rosnących, ponieważ u takich zwierząt łatwiej jest wychwycić ewentualne niedobory pokarmowe. U psów starych, wykazujących jedynie zapotrzebowanie bytowe, rzadziej występują objawy niedoborów. Jeżeli zostaną one już stwierdzone, to zwykle po długim okresie utajenia, dlatego takie badania są trudne do przeprowadzenia.
Zasady żywienia psich seniorów powinny być opracowywane indywidualnie. Na podstawie dwóch niezależnych badań podzielono starsze psy na cztery kategorie: te, które zachowały masę i dobrą kondycję ciała (fizjologicznie młode), posiadające zdolność do zwiększenia masy ciała (wydolne metabolicznie), ze skłonnością do utraty masy ciała (niewydolne metabolicznie) oraz zwierzęta klinicznie chore (rzeczywista starość). Aby precyzyjnie określić przynależność psa do jednej z tych kategorii, należy przeprowadzić dokładną ocenę stanu jego zdrowia na podstawie badania klinicznego, badania laboratoryjnego i oceny kondycji ciała. Opiekunowie psów mają świadomość, że ich zwierzęta się starzeją, ale wielu spośród nich uważa, że skoro są zdrowe, to nie wymagają specjalnej diety. Ponieważ brakuje sztywnych norm, producenci karm często dość dowolnie opracowują ich skład i może się zdarzyć, że karmy dla psich seniorów nie różnią się specjalnie swym składem od karm zalecanych dla młodszych zwierząt. Dlatego w takich sytuacjach szczególna rola przypada lekarzowi weterynarii, który w sposób kompetentny (na podstawie aktualnego stanu zdrowia, wieku i przebytych chorób) powinien doradzić, jaką karmę należy polecić seniorowi. Na Wydziale Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie od kilku lat jest prowadzony przedmiot „Gerontologia weterynaryjna”, na którym zagadnienia związane z żywieniem starych zwierząt są szczegółowo omawiane ze studentami.
Dietetyczne zapotrzebowanie starszych psów na energię i składniki odżywcze
Energia. Zaawansowany wiek charakteryzuje się spadkiem masy mięśniowej (tzw. beztłuszczowej masy ciała) oraz wolniejszą przemianą materii. Z czasem obniżeniu może ulec także aktywność fizyczna. Zmiany te powodują, że zapotrzebowanie starszych psów na energię pokarmową jest mniejsze niż psów dorosłych. Ocenia się, że wraz z wiekiem dzienne zapotrzebowanie na energię (MER – Maintenace Energy Requirement) zmniejsza się o około 25%, przy czym największy spadek jest obserwowany w siódmym roku życia psa. Spadek beztłuszczowej masy ciała wydaje się tu być głównym czynnikiem wpływającym na zmniejszenie zapotrzebowania na energię, ponieważ pracujące mięśnie zużywają ponad 90% tej energii. Ponieważ starsze psy są mniej aktywne fizycznie, więc wzrasta ryzyko otyłości. Dlatego należy zwracać baczną uwagę na prawidłową masę ciała psa. Zalecane jest tu zwiększenie udziału białka w diecie jako źródła kalorii, co korzystnie wpływa na utrzymanie stałej masy ciała i przeciwdziała otyłości. Wykazano, że nieprzekarmianie zwierząt i utrzymanie optymalnej masy ciała w młodszym wieku prowadzą do lepszej kondycji zdrowotnej w wieku podeszłym i zmniejszenia występowania zaburzeń metabolicznych. Należy również wziąć pod uwagę inne zmiany związane z wiekiem, które mogą utrudniać pobieranie wystarczającej ilości pokarmu. Zmiany te to trudności z poruszaniem się (dostęp do miski) czy problemy stomatologiczne, które utrudniają pobieranie pokarmu. Pewien wpływ może mieć także konkurencja o pokarm z młodszymi zwierzętami znajdującymi się w jednym gospodarstwie. Ponadto obniżenie wydajności trawienia i wchłaniania pobranego pokarmu u starszych psów może prowadzić do niedoborów energetycznych. Z tego powodu nie wszystkie psy w starszym wieku cierpią na nadwagę. U bardzo starych psów może dochodzić do niedowagi. W takim przypadku powinno się zmodyfikować dietę i podawać większą ilość tłuszczu, który stanowi nie tylko źródło energii, lecz także poprawia apetyt zwierzęcia. Zatem utrzymanie prawidłowej podaży energii i przeciwdziałanie otyłości to dwa najważniejsze cele w ochronie zdrowia psich seniorów.
Białko. W przeszłości wielu lekarzy weterynarii zalecało ograniczenie ilości spożywanego białka u starszych psów, motywując to troską o ochronę prawidłowego funkcjonowania nerek zwierzęcia. Obecnie uważa się, że ograniczanie ilości spożywanego białka u zdrowego zwierzęcia nie jest korzystne. U starych psów obserwuje się nawet zwiększone zapotrzebowanie na białko. Dzieje się tak w wyniku przyspieszonego obrotu (ang. turnover) białek i zwolnionej syntezy. Na przykład psy rasy beagle w starszym wieku potrzebują o około 50% więcej białka niż psy młode – potrzebne jest im ono, aby zbilansować równowagę azotową i zwiększyć rezerwy białkowe. Zmniejszenie ilości pobieranego białka do poziomu niższego niż uznawany za odpowiedni do spełnienia zapotrzebowania bytowego zwierząt dorosłych może mieć bardzo złe skutki. Odpowiednia ilość białka jest niezbędna do odnowy tkanek, wytwarzania hormonów i enzymów oraz do wielu innych funkcji fizjologicznych. U starych psów obserwujemy spadek masy mięśni (sarkopenia). Niższe niż optymalne spożycie białka może tylko przyspieszać ten proces. Starsze zwierzęta mają także ograniczone zdolności do skutecznej obrony immunologicznej, co sprawia, że stają się bardziej wrażliwe na zakażenia. Białko jest tu niezbędne do wytwarzania komórek układu immunologicznego oraz przeciwciał, zatem ograniczenie jego podaży w pokarmie może tylko zwiększyć zachorowalność. Przyjmuje się, że u psów geriatrycznych co najmniej 25% dostarczanych w diecie kalorii powinno pochodzić z białek. Oznacza to, że pies w starszym wieku potrzebuje około 4 g wysokowartościowego białka na
1 kg masy ciała dziennie. Takim pożądanym białkiem jest na przykład białko serwatki, szybko trawione i wchłaniane, które zwiększa syntezę białka endogennego. Białko serwatki zawiera dużo rozgałęzionych aminokwasów, w tym leucynę, która ogranicza rozpad białka mięśniowego i nasila jego syntezę. Wspomagającą rolę odgrywa tu także insulina uwalniana pod wpływem serwatki. Interesujące wyniki badań uzyskano, stosując lizynę (aminokwas egzogenny) w żywieniu zwierząt towarzyszących. U starszych psów lizyna powodowała spowolnienie sarkopenii.
Węglowodany. U starych psów nie należy obniżać zawartości węglowodanów w oferowanym jedzeniu, ponieważ stanowią one łatwo dostępne źródło energii. Zapobiega to powstawaniu ujemnego bilansu azotowego i nasilonemu rozpadowi białka, przede wszystkim mięśniowego. Należy uwzględnić indywidualne zapotrzebowanie na ten składnik i w przypadku otyłości czy cukrzycy odpowiednio zmodyfikować dietę, obniżając ilość rozpuszczalnych węglowodanów, a zwiększając dodatek włókna. Włókno pokarmowe (błonnik) stanowi ważny składnik diety psiego seniora, ponieważ wpływa pobudzająco na perystaltykę jelit, która u starszych zwierząt ulega osłabieniu, prowadząc do zaparć. Jego zawartość u zdrowych starszych psów o prawidłowej masie ciała powinna wynosić około 3% s.m. karmy, a u otyłych seniorów co najmniej 5–6 %. Nadmiar włókna może być przyczyną przewlekłych biegunek, a także obniżenia przyswajalności innych składników pokarmowych. Odmianą błonnika pochodzenia roślinnego (rośliny cebulowe) są fruktooligosacharydy (FOS), czyli cukry złożone, które nie są trawione, lecz ulegają fermentacji bakteryjnej w jelicie grubym, w wyniku czego powstają lotne kwasy tłuszczowe (LKT), stanowiące źródło energii dla komórek jelita grubego. FOS pobudza wzrost korzystnej flory bakteryjnej (Lactobacillus, Bifidobacteriaceae), która z kolei działa hamująco na bakterie chorobotwórcze. Podobnie mannooligosacharydy (MOS) pobudzają układ odpornościowy i ułatwiają wydalanie z organizmu bakterii patogennych. Karmy dla seniorów zawierają substancje działające ochronnie na chrząstki, takie jak siarczan glukozaminy, siarczan chondroityny oraz kwas hialuronowy. Są one dodawane do karm przy założeniu, że ich suplementacja może pobudzać endogenne wytwarzanie tych substancji w chrząstkach i mazi stawowej zwierząt, co znacznie łagodzi objawy osteoarthritis. Jak dotąd nie przeprowadzono jednak badań dotyczących długoterminowego stosowania tych substancji u psów. Dlatego niewskazana jest stała suplementacja tych składników starszym psom, u których nie występują objawy zapalenia stawów.
Tłuszcze. Wzrost zawartości tkanki tłuszczowej obserwowany wraz z wiekiem może sugerować, że stare zwierzęta gorzej metabolizują tłuszcz, który odkłada się w organizmie. Dlatego korzystne może być zmniejszenie zawartości tłuszczu w pokarmie. W diecie starszych psów zalecane jest od 7 do 15% tłuszczu w suchej masie. W wyjątkowych przypadkach, gdy dochodzi do znacznej utraty masy ciała, zalecane jest podniesienie zawartości tłuszczu powyżej 15%. Kluczową rolę w sprawnym funkcjonowaniu całego organizmu odgrywają nienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3 (NNKT) obecne w rybach i algach morskich. Należą do nich kwas eikozapentaenowy (EPA) i kwas dokozaheksaenowy (DHA). Dobrym, chociaż nie tak skutecznym źródłem kwasów z rodziny omega-3 jest także siemię lniane. Kwasy z rodziny omega-3 odgrywają ważną rolę w utrzymaniu prawidłowych funkcji mózgu u starzejących się zwierząt, przeciwdziałając demencji i poprawiając zdolności zapamiętywania. Wpływają również na prawidłowe widzenie. Ostatnio wzrasta zainteresowanie wykorzystaniem kwasów tłuszczowych omega-3 w poprawie funkcjonowania mięśni (ich siły i wytrzymałości), co może ograniczyć rozwój sarkopenii. Jakkolwiek brak jest badań na psach, to systematyczne stosowanie oleju rybnego z uwagi na niski koszt i brak efektów ubocznych jest jak najbardziej godne polecenia u psich seniorów.
Woda i elektrolity. Zagadnienie bilansu wodnego nie było szczegółowo analizowane u psów, ale wszystko wskazuje na to, że niektóre starsze zwierzęta mogą przyjmować zbyt małe ilości wody. Jest to szczególnie ważne w czasie wysiłku fizycznego lub przy wysokiej temperaturze otoczenia. Wtedy zalecane jest szczegółowe monitorowanie ilości wypitej wody. Starsze psy mogą być odwodnione w stanach niewydolności nerek. Jeśli jednak apetyt jest zachowany, a istnieją podejrzenia, że zwierzę pije zbyt mało, zaleca się dodanie wody do spożywanego pokarmu. Uszkodzenie nerek związane z wiekiem może prowadzić do wzrostu stężenia fosforanów w surowicy oraz do obniżenia stężenia zjonizowanego wapnia. W takiej sytuacji zwiększa się wydzielanie parathormonu, który stara się przywrócić prawidłowe stężenie wapnia, a następnie fosforanów w surowicy. Dlatego u starych psów rozsądne wydaje się podawanie fosforu w ilości zbliżonej do minimalnego zapotrzebowania bytowego (0,5% suchej masy). W wielu karmach dla seniorów ograniczona jest także zawartość soli. Należy jednak pamiętać, że sól poprawia walory smakowe, dlatego jej ograniczanie może niekorzystnie wpływać na apetyt, zwłaszcza u starszych psów, które powoli tracą zdolność do rozpoznawania różnych smaków.
Spowolnienie procesów starzenia
Dieta ograniczająca kalorie. Od dawna obserwuje się zainteresowanie wpływem ograniczonego żywienia na długość życia zwierząt. W prowadzonych badaniach dieta restrykcyjna jest tak ułożona, że dostarcza wszystko, co niezbędne, ale w ilościach minimalnych, niepozwalających zwierzęciu na objadanie się do syta. Nie ma tu zatem mowy o niedożywieniu. Uzyskane wyniki jednoznacznie wskazują, że zmniejszone spożycie kalorii istotnie wydłuża życie zarówno bezkręgowców (nicienie, muszki owocowe), jak i zwierząt wyżej uorganizowanych, na przykład żaby afrykańskiej, a także ssaków, takich jak szczury, myszy i gryzonie. U labradorów zaobserwowano, że ograniczenie kalorii wprawdzie wydłuża długość życia, ale pozostaje bez wpływu na zachorowalność na różne choroby, gdy porównamy te psy z grupą psów kontrolnych, żywionych bez ograniczeń.
Przeciwutleniacze. Wielu producentów karm dla zwierząt starszych zwraca uwagę na zawartość przeciwutleniaczy w swych produktach. Pomagają one zwalczać wytwarzanie i niekorzystne skutki działania wolnych rodników, które uznaje się za główną przyczynę powstawania nowotworów, chorób wyniszczających, takich jak zapalenia kości i stawów, a także przyspieszenie procesów starzenia. Mózg psa jest szczególnie wrażliwy na uszkodzenie wolnymi rodnikami. Może to prowadzić do osłabienia funkcji poznawczych, zwłaszcza u starszych zwierząt. W wielu doświadczeniach wykazano korzystne działanie diety wzbogaconej witaminą C i E na zachowanie funkcji poznawczych psów w podeszłym wieku.
HMB. Kwas 3-hydroksy-3-metylomasłowy (HMB), naturalny metabolit leucyny, ogranicza katabolizm białka mięśniowego. Związek ten jest zalecany przy utracie masy mięśniowej obserwowanej u starych psów. Jeśli u starszego psa podtrzymamy jego aktywność fizyczną w wymiarze odpowiednim do jego kondycji, a jednocześnie będziemy podawać HMB, jesteśmy w stanie istotnie spowolnić sarkopenię. Dzięki temu będziemy mogli podtrzymać dobrą kondycję organizmu psa do późnej starości. HMB może również korzystnie oddziaływać na mózg. Wyniki badań przeprowadzonych na różnych gatunkach zwierząt jednoznacznie wskazują, że HMB przedłuża żywotność neuronów piramidowych w mózgu zaangażowanych w procesy poznawcze. Jest to znaczący sygnał, że HMB przeciwdziała demencji starczej, między innymi u psów i ludzi.
Witamina D. W badaniach przeprowadzonych na dużej populacji ludzi w wieku podeszłym wykazano, że niskie stężenie witaminy D w surowicy jest związane ze wzmożoną sarkopenią. Ponadto następstwem niedoboru tej witaminy jest wzrost stężenia parathormonu, który także zmniejsza masę i siłę mięśni. U szczurów brak witaminy D prowadzi do znacznego spadku syntezy białka mięśniowego. Również u starych psów wstępne obserwacje nad wpływem niedoboru witaminy D na utratę masy mięśniowej są zachęcające.
Podsumowanie
Nasze psy starzeją się dużo szybciej niż my. Ich genetycznie zaprogramowana długość życia rzadko przekracza 20 lat. Naszym celem jest takie postępowanie, aby nasi seniorzy zachowali zdrowie i dobrą kondycję do późnej starości. Praktycznie rzecz biorąc, zapotrzebowanie pokarmowe psiego seniora nie różni się istotnie od zapotrzebowania zwierząt dorosłych. Ważne jest nieprzekarmianie zwierząt, stosowanie karm uznanych producentów, bądź też zbilansowana dieta przygotowywana w domu, trzymanie się zaleceń żywieniowych przedstawionych w obecnym artykule, wreszcie zapewnienie ruchu to recepta na długowieczność i radość z życia naszego czworonoga.
