Tekst: dr inż. Rafał Maciaszek
Katedra Genetyki i Ochrony Zwierząt, Instytut Nauk o Zwierzętach SGGW w Warszawie
rafal.maciaszek@lowcaobcych.pl
Akwarystyka to hobby mogące pochwalić się bogactwem różnorodnych gatunków roślin i zwierząt ozdobnych. Światowy rynek akwarystyczny to miliardy ryb i bezkręgowców wodnych przeznaczonych do utrzymania jako zwierzęta domowe. Opieka nad zwierzętami to nie tylko duże wyzwanie, lecz także odpowiedzialność. Niestety, często zapomina się, że w akwarystyce pośpiech wskazany jest tylko przy zbieraniu wody z podłogi. A jest on bardzo dobrze widoczny, kiedy bez większego wahania człowiek podejmuje się opieki nad zwierzętami, dokonując ich zakupu pod presją chwili i bez właściwego przygotowania merytorycznego.
Inwazyjne gatunki obce
W tym artykule przedstawiłem aktualną listę gatunków akwariowych, które w wyniku zaniedbań i ignorancji człowieka stały się inwazyjnymi gatunkami obcymi i zostały objęte zakazami. Nie uwzględniono innych grup gatunków, które są objęte prawnymi restrykcjami, takich jak agrofagi kwarantannowe dla Unii, ryby genetycznie zmodyfikowane, ryby sztucznie barwione, gatunki niebezpieczne czy objęte ochroną gatunkową, w tym CITES, którym zostaną poświęcone osobne artykuły stanowiące kontynuację tego materiału.
Do najliczniejszych grup gatunków akwariowych objętych zakazami należą inwazyjne gatunki obce (IGO) umieszczone na listach IGO, stwarzające zagrożenie dla Polski i Unii, czyli inwazyjne gatunki obce, wobec których podejmuje się skoordynowane działania odpowiednio na poziomie krajowym bądź unijnym. Działania te są realizowane w dwojaki sposób, a ich celem jest minimalizacja istniejących zagrożeń spowodowanych wprowadzaniem do środowiska i rozprzestrzenianiem się w środowisku inwazyjnych gatunków obcych. Pierwszy polega na objęciu wybranych gatunków zakazami, tak by ograniczyć ich rozprzestrzenianie się głównie na rynku zoologicznym. Zakazy te dotyczą zatem m.in. wprowadzania na teren Polski lub Unii, przetrzymywania (w tym w obiektach izolowanych, jak akwaria czy oczka wodne), hodowli i uprawy, rozmnażania, wprowadzania do obrotu, wymiany, wykorzystywania oraz oczywiście wprowadzania i uwalniania do środowiska. Drugi sposób jest oparty na działaniach zaradczych polegających na kontroli, izolacji bądź eliminacji populacji już stwierdzonych w środowisku przyrodniczym.
Inwazyjne gatunki obce to gatunki obce, czyli wprowadzone przez człowieka poza ich naturalny zasięg, które na zajmowanym obszarze stanowią zagrożenie dla bioróżnorodności (przyrody) i powiązanych usług ekosystemowych (gospodarki i zdrowia człowieka) bądź oddziałują na nie w niepożądany sposób. Określenia te obejmują żywe okazy gatunków, podgatunków, jak i niższych taksonów (odmian, ras, szczepów) zwierząt, roślin, grzybów lub drobnoustrojów. Dotyczy to także wszelkich części, gamet, nasion, jaj lub diaspor tych gatunków, jak również hybryd, odmian i ras zdolnych do przeżycia i rozmnażania. Inwazyjne gatunki obce uważa się za drugie, po bezpośrednim niszczeniu siedlisk, największe zagrożenie, jakie człowiek stwarza dla bioróżnorodności globalnie. Stąd też, w ramach ochrony przyrody, podejmuje się działania mające na celu ograniczyć znaczenie tego zagrożenia. W Polsce i Unii Europejskiej polega to m.in. na tworzeniu list IGO stwarzających zagrożenie dla Polski i Unii, na których znajdują się jedynie niektóre (a nie wszystkie) inwazyjne gatunki obce, często jeszcze nie do końca dobrze zadomowione w środowisku, co wynika z tego, że łatwiej – zarówno pod kątem środowiskowym, jak i ekonomicznym – jest zapobiegać inwazjom, niż prowadzić działania w terenie. Tym samym można dokładnie określić, które gatunki podlegają zakazom, a znaleźć je można właśnie na wspomnianych listach. Ich aktualną wersję można znaleźć w Rozporządzeniu Rady Ministrów z 9 grudnia 2022 r. w sprawie listy inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Unii i listy inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Polski, działań zaradczych oraz środków mających na celu przywrócenie naturalnego stanu ekosystemów. Aktualny wykaz gatunków umieszczonych na tych listach zaprezentowano również w tabeli w tym materiale. Warto zaznaczyć, że listy IGO stwarzających zagrożenie dla Polski i Unii są regularnie aktualizowane. Można się zatem spodziewać umieszczania na nich nowych gatunków, jak również ich usuwania.
Polskie przepisy prawne
Przepisy obowiązujące w Polsce mające zastosowanie do inwazyjnych gatunków obcych to przede wszystkim Ustawa z 11 sierpnia 2021 r. o gatunkach obcych, która wdraża przepisy rozporządzenia nr 1143/2014 (Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1143/2014 z 22 października 2014 r. w sprawie działań zapobiegawczych i zaradczych w odniesieniu do wprowadzania i rozprzestrzeniania inwazyjnych gatunków obcych). W tych aktach prawnych można znaleźć m.in. wspomniane zakazy. W przypadku IGO stwarzających zagrożenie dla Polski znajdują się one w art. 7 ust. 1 Ustawy o gatunkach obcych mającym zastosowanie do wszystkich gatunków obcych – zakaz wprowadzania do środowiska i przemieszczania w środowisku gatunków obcych (odstępstwa od zakazu wymienia art. 7 ust. 3, ale nie dotyczą IGO ujętych na listach), a także art. 7 ust. 2 obejmującym zakazy dotyczące konkretnie IGO stwarzających zagrożenie dla Polski. Zakazy dotyczące IGO stwarzających zagrożenie dla Unii są wymienione w art. 7 ust. 1 Rozporządzenia nr 1143/2014. Administracyjne kary pieniężne za nieprzestrzeganie obowiązujących zakazów i sięgające do 1 000 000 zł, a także przepisy karne można znaleźć w art. 33 i art. 34 Ustawy o gatunkach obcych. Poza tymi aktami prawnymi mamy także krajowe rozporządzenia. Oprócz tego już wspomnianego, które wymienia obie listy IGO, znaczenie z punktu widzenia użytkowników rynku zoologicznego ma Rozporządzenie Ministra Klimatu i Środowiska z 7 grudnia 2022 r. w sprawie określenia wymagań oznakowania oraz wykonania dokumentacji fotograficznej indywidualnych cech zwierząt należących do inwazyjnych gatunków obcych. Wymienia ono warunki oznakowania zwierząt należących do IGO, które trzeba spełnić w przypadku uzyskania zezwolenia na odstępstwa od zakazów wobec IGO stwarzających zagrożenie dla Polski i Unii.
Zezwolenia na przetrzymywanie IGO
Zezwolenia na odstępstwa wobec IGO stwarzających zagrożenie dla Polski i Unii są możliwe do uzyskania, ale nie w każdym przypadku. Akwarysta przetrzymujący zwierzę domowe należące do gatunku, który pojawia się na liście IGO, może uzyskać zezwolenie na dalsze przetrzymywanie tego zwierzęcia (bez możliwości hodowli). Obecnie taka możliwość istnieje w przypadku platany szponiastej Xenopus laevis i przydenki żebrowatej Fundulus heteroclitus, które objęto zakazami 2 sierpnia 2024 r. W tym celu w ciągu sześciu miesięcy od daty umieszczenia tego gatunku na liście (w przypadku platany i przydenki będzie to 2 lutego 2025 r.) należy wystąpić z wnioskiem o wspomniane zezwolenie do Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska (w przypadku IGO z listy unijnej) lub właściwego Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska (w przypadku IGO z listy krajowej). Wniosek jest bezpłatny i prosty. Należy w nim wskazać m.in. warunki utrzymywania zwierzęcia i sposoby zapobiegania jego ucieczce. Gotowy wniosek należy złożyć osobiście w siedzibie instytucji, wysłać za pośrednictwem poczty lub poprzez platformę ePUAP. UWAGA! Wnioski wysyłane drogą mailową nie są przyjmowane. Wnioski są z reguły procedowane dość szybko – do kilku miesięcy, w zależności od ich kompletności i tym samym ewentualnej konieczności uzupełnienia braków. Po uzyskaniu zezwolenia, które wystawia się do naturalnej śmierci zwierzęcia, zwierzę będzie trzeba jeszcze oznakować zgodnie z wymogami zaprezentowanymi w jednym ze wspomnianych rozporządzeń. W praktyce w przypadku niewielkich zwierząt będzie to wykonana dokumentacja fotograficzna, podczas gdy u tych większych oznakowania dokonuje lekarz weterynarii przy pomocy mikroczipu umieszczanego w miejscu wskazanym w rozporządzeniu. Oczywiście zezwolenie, choć wystawione do końca życia, wcale nie oznacza, że nie będzie można zwierzęcia przekazać później innemu opiekunowi – a przecież sytuacje są różne. Przeprowadzka, problemy finansowe czy pogorszenie stanu zdrowotnego opiekuna to tylko niektóre z nich. W takich przypadkach zwierzę objęte zezwoleniem można przekazać pod opiekę innej osobie, pod warunkiem że uzyska ona wcześniej to samo zezwolenie – musi wystąpić z tym samym wnioskiem do właściwej instytucji. Od oryginalnego wniosku będzie się różnić danymi wnioskodawcy, adresem przetrzymywania i ewentualnie zapewnionymi oferowanymi warunkami do przetrzymywania. Podobnie sytuacja wygląda w przypadku przeprowadzki opiekuna pod inny adres – tu również należy wystąpić z nowym wnioskiem uwzględniającym nowe dane adresowe pobytu zwierzęcia należącego do IGO na zasadzie aktualizacji zezwolenia. Zwierzęta można przekazać także do specjalistycznych azylów dla zwierząt. Dotyczy to także sytuacji, w której dotychczasowy opiekun nie planuje wystąpić z wnioskiem o zezwolenie na dalsze przetrzymywanie swojego zwierzęcia. Listę uprawnionych azylów można znaleźć na stronach Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, wyszukując w wyszukiwarce „wykaz azylów dla zwierząt”. Niepolecanym, lecz przewidzianym w ustawie o gatunkach obcych rozwiązaniem jest przekazanie zwierzęcia należącego do IGO lekarzowi weterynarii celem poddania eutanazji.
IGO w hodowlach i sklepach zoologicznych
Hodowle i sklepy zoologiczne, które nabyły zapas IGO (zwierzęta i rośliny należące do IGO oferowane w celach komercyjnych) przed umieszczeniem na liście mogą je legalnie i bez zezwoleń w dalszym ciągu oferować do sprzedaży przez dwa lata, przy czym sprzedać zgodnie z prawem można je wyłącznie podmiotom, które wcześniej uzyskały stosowne zezwolenie. Na przykładzie platany szponiastej i pistii rozetkowej: przez dwa lata od umieszczenia na liście, czyli do 2 sierpnia 2026 r., można oferować okazy IGO m.in. instytucjom naukowym; przez rok od umieszczenia na liście, czyli do 2 sierpnia 2025 r., można sprzedawać zwierzęta (nie dotyczy roślin), w tym przypadku platany szponiaste, osobom zainteresowanym ich dalszym utrzymaniem w celach niekomercyjnych (np. hobbystycznie w akwarium). Planując zakupić zwierzę pochodzące z zapasu IGO, obecnie np. platanę szponiastą oferowaną do sprzedaży w sklepie zoologicznym, najpierw należy uzyskać zezwolenie (w przypadku platany szponiastej, która jest na liście unijnej IGO – będzie to zezwolenie Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska) na przetrzymywanie w celach niekomercyjnych zapasu IGO, a następnie należy je okazać sprzedawcy przed zakupem. W tym
przypadku również można skorzystać z bezpłatnego i prostego wniosku o zezwolenie. Niesprzedany zapas IGO zwierząt można przekazać np. do specjalistycznego azylu dla zwierząt. Rośliny można przekazać podmiotom posiadającym stosowne zezwolenia, a w przypadku ich braku, unieszkodliwić np. na kompoście.
Osoby, które posiadają gatunki umieszczone na listach IGO bez zezwoleń (dotyczy IGO, które znalazły się na listach IGO przed rokiem 2024) zgodnie z prawem powinny niezwłocznie przekazać swoje zwierzęta i rośliny uprawnionym podmiotom, czyli posiadającym stosowne zezwolenia, lub poddać je uśpieniu przez lekarza weterynarii (zwierzęta) lub unieszkodliwieniu (rośliny).
Jeśli masz pytania dotyczące uzyskiwania zezwoleń, przygotowania wniosków, skontaktuj się z pracownikami Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska bądź właściwej regionalnej dyrekcji ochrony środowiska. Nieodpłatną pomoc przy przygotowywaniu wniosków oferuję również w ramach inicjatywy Łowca Obcych. Ogólnodostępna instrukcja wypełniania wniosku znajduje się na www.lowcaobcych.pl/wniosekIGO.
