O adaptogenach często się teraz słyszy w kontekście suplementów czy kosmetyków dla ludzi. Czy jednak wiemy, co kryje się pod tym pojęciem i jakie jest działanie adaptogenów? A także, w dobie humanizacji naszych czworonożnych podopiecznych, czy możemy je bezpiecznie stosować także dla zwierząt? Na te pytania odpowiemy w artykule.
Czym są adaptogeny?
Adaptogeny, to wbrew pozorom wcale nie nowe odkrycie, są z nami od bardzo dawna, były stosowane w medycynie tradycyjnej Dalekiego Wschodu. Stały się bardzo popularne ostatnio wraz z trendem powrotu do natury i poszukiwania naturalnych substancji, które mogą wspomagać funkcjonowanie organizmu. Adaptogeny to… rośliny, które cechują się specyficznym wpływem zarówno na ciało, jak i na psychikę. Nazwa „adaptogen” wywodzi się od łacińskiego „adaptare” i oznacza przystosowywanie/dopasowywanie. Zwykle stosowane są w celu obniżania skutków stresu i adaptacji organizmu do niesprzyjających warunków zewnętrznych. Aby roślina została zakwalifikowana jako adaptogen musi spełniać pewne kryteria. Po pierwsze nie może być toksyczna, mieć działania uzależniającego ani nie może wywoływać negatywnych skutków dla zdrowia fizycznego czy psychicznego. Do tego wspiera sprawne funkcjonowanie organizmu w momencie działania czynników stresogennych, jest to niespecyficzna odpowiedź organizmu, w formie holistycznej (czyli wpływ na cały organizm, nie jeden organ), bez negatywnych skutków utraty zapasów energetycznych (w porównaniu np. do kofeiny, która może być czynnikiem stresogennym, często organizm potrzebuje coraz większej jej dawki do pobudzenia). Kolejną cechą jest przywracanie naturalnej równowagi w organizmie (homeostazy). W opracowaniach anglojęzycznych wspomina się, że adaptogen musi spełniać zasadę 4N: nourishing, normalising, non-specific, non-toxic.
Stosowane są jako suplementy diety, niewiele dostępnych jest w postaci leków.
Trochę historii
Wiele ludów pierwotnych korzystało z wiedzy na temat roślin o specyficznym działaniu na organizm. Niektóre rośliny uznawano za magiczne czy święte. Wiele z nich rosło w trudno dostępnych miejscach i nie były łatwe do pozyskania. Wytwarzano z nich eliksiry na początku przeznaczane tylko dla władców i elit. Rośliny adaptogenne cieszyły się popularnością w kulturze Chin, Indii, Iranu, wśród ludów syberyjskich, plemion afrykańskich i amerykańskich Indian. Podobno miłośnikiem eliksirów był sam Czyngis-chan…Dużo później, w latach 50-tych XX wieku rosyjscy naukowcy zaczęli badać rośliny w celu znalezienia takich, które mogą zawierać substancje czynne wspierające organizm i zwiększające zdolności przystosowawcze w trudnych warunkach otoczenia. Termin „adaptogen” został wprowadzony do literatury naukowej w 1957 roku przez rosyjskiego toksykologa Mikołaja Lazareva, który jako pierwszy zbadał i opisał te substancje. Z przebadanych ponad 4000 gatunków roślin 12 wykazało obiecujące właściwości. Adaptogeny były stosowane przez astronautów, czy zawodowych sportowców i olimpijczyków. Pierwszy raz sportowcy rosyjscy przygotowywali się poprzez suplementację adaptogenów do olimpiady w Monachium w 1972 roku. A olimpijczycy amerykańscy wykorzystali wsparcie adaptogenami do przygotowań do olimpiady w Atlancie. Świadomość powszechna o adaptogenach zaczęła być większa, gdy medycyna ajurwedyjska stała się popularna. Obecnie prowadzi się wiele badań naukowych nad adaptogenami i stosowaniem ich jako uzupełnienie diety lub uzupełnienie terapii farmakologicznych konwencjonalnych. Bardzo wiele publikacji i badań pojawiło się w ostatnich latach, a coraz liczniejsza grupa konsumentów kojarzy nazwy roślin adaptogennych, a liczba produktów je zawierających stale rośnie.
Jaki jest mechanizm działania adaptogenów?
Adaptogeny działają na organizm na poziomie komórkowym. Naukowcy uznają, że mechanizm działania może się opierać na stymulowaniu niespecyficznych reakcji organizmu na stres poprzez oddziaływanie na oś podwzgórze-przysadka-nadnercza (oś HPA). Substancje aktywne w adaptogenach działają pobudzająco na odporność nieswoistą poprzez układ neuroendokrynny za pośrednictwem wielu szlaków metabolicznych.
Podkreśla się, że adaptogeny wspomagają organizm w walce ze skutkami stresu, zarówno psychicznego, jak i środowiskowego (np. wywołanego nieprawidłową dietą, działaniem wolnych rodników – stres oksydacyjny, życiem w mocno zanieczyszczony środowisku, częste infekcje, brak aktywności fizycznej). Dzięki ich systematycznemu stosowaniu wspomagana jest kondycja i regeneracja organizmu, ograniczane skutki starzenia się. No i oczywiście poprawia się stan psychiczny – czyli ogólnie dobrostan organizmu. Organizm nieustannie dąży do utrzymania stanu homeostazy – czyli naturalnej równowagi wewnętrznej, czyli adaptuje się do zmian zachodzących w środowisku zewnętrznym. Jednak jego możliwości są ograniczone, zwłaszcza przy nasileniu czynników stresowych. Zatem zastosowanie naturalnych substancji aktywnych o działaniu adaptogennym ma wpłynąć na zwiększenie zdolności adaptacyjnych organizmu, podnosząc tym samym odporność na stres środowiskowy. Wiadomym jest, że długotrwały stres wpływa negatywnie na jakość życia, jest też czynnikiem ryzyka zwiększającym prawdopodobieństwo rozwoju wielu chorób, w tym tzw. cywilizacyjnych. Dodatkowo adaptogeny wspierają procesy regeneracyjne.
Siła adaptogenu zależy od jakości pozyskanej rośliny i jej wieku, metody obróbki surowca, a także jakości ekstraktu z niej sporządzonego (koncentracji). Preparaty adaptogenne na bazie roślin mogą mieć różną postać, nie tylko ekstraktów płynnych, ale również tabletek, kapsułek czy suszu. Ważne jest systematyczne stosowanie i odpowiednie dawkowanie. Istnieje ryzyko występowania uczulenia na składniki preparatów. Ważne jest sprawdzenie czy suplement jest przebadany i np. czy posiada certyfikację. W przypadku brania leków lub istniejących stanów chorobowych należy skonsultować się z lekarzem przed wprowadzeniem suplementacji adaptogenami, ponieważ mogą zachodzić interakcje z lekami. Zaleca się przyjmowanie adaptogenów pojedynczo w danym czasie, ponieważ mechanizmy ich działania i związki czynne się różnią, zachodzi także ryzyko interakcji.
Najbardziej znane adaptogeny
1. Ashwagandha (witania ospała; Withania somnifera); roślina występująca w rejonie Indii. Nazwa ashwagandha nawiązuje do zapachu zioła – zapachu konia, inne nazwy to żeń-szeń indyjski i czereśnia zimowa. Jak dotąd zidentyfikowano ponad 30 substancji czynnych, głównymi związkami są witanolidy: laktony steroidowe oraz alkaloidy. Najbogatszy w składniki aktywne jest jej korzeń. Wspomaga prawidłowe samopoczucie, procesy zapamiętywania, wspiera organizm w przypadku osłabienia i wyczerpania oraz podnosi odporność organizmu na stres, przyczynia się do zachowania równowagi emocjonalnej. Reguluje poziom energii. Ma działanie antyoksydacyjne. Wspomaga zasypianie, wpływa korzystnie na jakość snu. Stosowana jako uzupełnienie terapii przeciwnowotworowej i wspomaganiu leczenia chorób neurodegeneracyjnych. Wykazuje działanie przeciwbakteryjne (S. aureus, Enterococcus spp, E.coli, Salmonella typhimurium, Pseudomonas, Klebsiella).
2. Żeń-szeń (Panax ginseng); zwany ginsengiem, tradycyjnie wykorzystywany w medycynie chińskiej. Substancje czynne wykazują aktywność przeciwutleniającą i immunostymulacyjną. Poprawia kondycję fizyczną, zwiększa witalność, wpływa korzystnie na funkcje mózgu, w tym procesy uczenia i koncentracji. Poprawia samopoczucie. Wpływa na metabolizm lipidów.
3. Gotu Kola (wąkrotka azjatycka, Centella asiatica); wykorzystywane jest ziele. Główna substancja aktywna to azjatykozyd. Wspomaga funkcje poznawcze, wpiera działanie układu pokarmowego i krążenia, stan skóry. Łagodzi stres, poprawia jakość snu. Polecana dla starszych osób – usprawnia pamięć. Stosuje się w leczeniu zakażonych ran.
4. Schisandra (cytryniec chiński, Schisandra chinensis); endemicznie występuje we wschodniej Azji. W substancje aktywne bogate są owoce tej rośliny (w krajach azjatyckich nazywane owocami o pięciu smakach). Źródło antyoksydantów, w tym witaminy C. Wspiera organizm w warunkach stresu i narażeń środowiskowych, wspiera odporność psychiczną, zwiększa ilość neuroprzekaźników, ogranicza efekty starzenia, działa korzystnie na serce i układ krążenia, wspiera regenerację wątroby, wykazuje działanie immunomodulujące i immunostymulujące (dzięki polisacharydom).
5. Różeniec górski (Rhodolia rosea), zwany arktycznym korzeniem, jest rośliną wysokogórską. Substancje aktywne zawarte są w kłączu. Wspiera sprawność i wydolność fizyczną oraz kondycję (stymuluje procesy anaboliczne), wspomaga system nerwowy i funkcje poznawcze, pomaga radzić sobie ze stresem. Pomaga w utrzymaniu prawidłowego funkcjonowania układu pokarmowego. U ludzi polecany dla sportowców, osób narażonych na stres, dla cukrzyków, przy chorobach układu pokarmowego oraz nowotworowych
6. Szczodrak krokoszowaty (Leuzea carthamoides); substancje aktywne występują w kłączu i korzeniach. Roślina syberyjska. Chętnie wykorzystywana przez sportowców.
7. MACA (pieprzyca peruwiańska, Lepidium meyenii); zwana peruwiańskim żeń-szeniem; substancje aktywne znajdują się w korzeniu; Ma silne działanie antyoksydacyjne, chroni komórki układu kostnego i nerwowego. Wspomaga budowę i wzmacnia wytrzymałość masy mięśniowej (dzięki zawartości steroli). Działa jako środek rewitalizujący, energetyzujący i wzmacniający odporność. Wspomaga płodność.
8. Traganek (traganek błoniasty; Astragalus membranaceus) substancje aktywne mają działanie antyoksydacyjne, immunomodulujące i przeciwzapalne. Chroni komórki wątroby, nerwowe oraz działa na układ krwionośny. Zwykle stosowany w zaburzeniach odporności.
9. Bakopa (bakopa drobnolistna, Bacopa monnieri), tradycyjna roślina medycyny hinduskiej, nazywana brahmi; usprawnia pracę mózgu, poprawiając pamięć i koncentrację. Substancje aktywne (saponiny i alkaloidy) z bacopy wykazują działanie przeciwutleniające, przeciwzapalne i ochronne dla komórek serca oraz przewodu pokarmowego. Nazywana „eliksirem życia”, ponieważ łagodzi stres i napięcie, działa odtruwająco. Poprawia kondycję włosów, stosowana w dermatologii przeciwstarzeniowej.
10. Eleuterok kolczasty (Eleuterococcus senticosus), zwany żeń-szeniem syberyjskim występuje powszechnie w Azji. W opracowaniach anglojęzycznych nazywany „Eleuthero”. Zaliczany do jednego z silniejszych adaptogenów. Zwiększa tolerancję organizmu na niekorzystne czynniki środowiskowe, poprawie procesy uczenia i zapamiętywania, łagodzi stany lękowe. Badania naukowe wykazały efekt cytotoksyczny na komórki nowotworowe. Pobudza nieswoistą odpowiedź immunologiczną organizmu. Wpływa na trawienie tłuszczów, regulację poziomu cukru we krwi. Stosowany zewnętrznie poprawia jakość skóry i włosów.
Nasz najnowszy produkt, ChillPill, to innowacyjny preparat uspokajający dla psów wszystkich ras. Idealnie sprawdzi się jako szybka pomoc w sylwestrową noc, gdyż działa już po godzinie od podania. Uspokaja, wycisza i łagodzi fizjologiczne objawy odczuwanego stresu. Co więcej, ChillPill nie dołuje, a więc nie powoduje efektu oszołomienia, niezborności ruchów czy nadmiernej senności. Jego formuła oparta jest na bazie unikalnych, postbiotycznych drożdży Yarrowia lipolytica, bogatego źródła cennych dla zdrowia składników aktywnych, m.in. witamin z grupy B, wspierających pracę układu nerwowego oraz zdolność postrzegania. Preparat został wzbogacony o tryptofan, słynący z doskonałych właściwości poprawy nastroju, walerianę (kozłka lekarskiego) oraz ashwagandhę, roślinny adaptogen minimalizujący negatywne skutki odczuwanego stresu. Wyjątkowa kompozycja ChillPilla skutecznie zmniejsza lęk i związane z nim pobudzenie psychoruchowe, a jednocześnie wspiera naturalne mechanizmy adaptacyjne psa, zapewniając szybki chillout bez zbędnego doła, nawet w najbardziej stresującej sytuacji.
dr inż. Aleksandra Smolczyk
Kierownik ds. Badań i Rozwoju
Kierownik Naukowy
Stosowanie adaptogenów u zwierząt towarzyszących
Coraz częściej adaptogeny pojawiają się w opracowaniach dotyczących zwierząt towarzyszących (oraz koni) i wykorzystywane są dokładnie w takim samym celu, jak dla ludzi, głównie do ograniczenia efektów stresowych. Są popularne na rynku amerykańskim. W książce „Zdrowy pies” Rodneya Habiba i dr Karen Shaw Becker wymienione są ashwagandha, bakopa i różeniec. Autorzy książki wspomagali się publikacjami naukowymi podczas jej opracowywania. Zatem w odniesieniu do adaptogenów ashwagandha u psów stosowana jest do wsparcia organizmu w walce ze stresem, wsparcia funkcjonowania mózgu, obniżenia poziomu cukru i kortyzolu we krwi, przy zwalczaniu objawów lękowych, a u starszych psów wspomaga funkcje wątroby. Badania nad bakopą wykazały, że wpływa na pamięć u psów (szybsza nauka) oraz zmniejsza poziom stresu i lęku (działanie anksjolityczne). Różeniec górski to kolejny adaptogen, który pomoże psom lepiej radzić sobie ze stresem, wpływa na poprawę nastroju i zmniejsza uczucie lęku. Stosowane są też eleuterok, traganek i MACA. Również dla poprawienia koordynacji i wzmacniania mięśni – zwłaszcza u psów sportowych i pracujących.
Co ciekawe, w przeciwieństwie do środków pobudzających OUN adaptogeny zwiększają wydajność w stresie (ale nie odpowiadają działaniu sterydów anabolicznych, czyli zwiększaniu wydajności ponad normalne możliwości). W przypadku psów pracujących i psich sportowców adaptogeny mogą poprawić wytrzymałość, wspomagają również zdolność do pracy w stresujących warunkach, a także regenerację po wysiłku fizycznym. Dzięki adaptogenom psy pracujące i psi sportowcy mogą osiągać lepsze wyniki przy mniejszej liczbie kontuzji i chorób. A w przypadku kontuzji lub choroby adaptogeny pomagają im szybciej wrócić do zdrowia.
Adaptogeny polecane są także dla seniorów, dla opóźniania efektów starzenia, poprawy funkcji poznawczych, wspomagania odporności nieswoistej oraz ograniczania problemów ze snem oraz stanów lękowych związanych z wiekiem.
Inne grupy, dla jakich poleca się adaptogeny, to psy miejskie, psy młode, rosnące oraz zwierzęta z problemami ze skórą, alergiami i trudno gojącymi się ranami.
Adaptogeny mogą być stosowane także dla kotów, zwłaszcza w odniesieniu do efektów uspokojenia (calming).
Ze względu na rosnące zainteresowanie tematem naturalnych produktów oraz powszechnie występującym problemami lekowymi u zwierząt można się spodziewać, że ilość produktów dla zwierząt opartych na adaptogenach będzie rosła.
