Każdy żywy organizm chcąc prawidłowo funkcjonować wykazuje określone zapotrzebowanie na energię, wynikające z wrodzonego, genetycznie uwarunkowanego tempa procesów metabolicznych, aktywności fizycznej, wieku, płci oraz aktualnej masy ciała. Zachowanie zrównoważonego bilansu między ilością energii przyjmowanej z pożywieniem i wykorzystywanej przez organizm jest podstawą zachowania zdrowia – bilans energetyczny w takim przypadku powinien być zerowy. Jeśli nie zostanie przekroczone dobowe zapotrzebowanie kaloryczne i cała energia pobrana równa jest energii wydatkowanej to masa ciała nie zmienia się, co jest stanem pożądanym dla osobników dorosłych, które zakończyły już okres wzrostu.

Aplikacja MyPetStory wyróżniona w konkursie

Utrzymanie organizmu przy życiu jest związane ze stałymi wydatkami energetycznymi. Składają się na nie podstawowe przemiany metaboliczne takie jak m.in.: podtrzymywanie krążenia krwi i pracy serca, praca mięśni oddechowych, utrzymywanie stałej temperatury ciała, aktywność hormonalna oraz swoiście dynamiczne działanie pokarmu (energia niezbędna do trawienia, wchłaniania i metabolizowania składników pokarmowych). Natomiast wydatki energetyczne związane z aktywnością i wysiłkiem fizycznym są najważniejszym czynnikiem zwiększającym zapotrzebowanie energetyczne organizmu ponad zapotrzebowanie podstawowe. Zmieniający się poziom aktywności sprawia, że zapotrzebowanie na energię dostarczaną z pokarmem może się znacznie różnić w poszczególnych okresach i jeżeli stosowana dieta nie będzie tego uwzględniała, może dojść do odkładania się tkanki tłuszczowej. Przyczynami nadwagi i otyłości u psów są niedostosowana zawartość energii w diecie do wydatków energetycznych (bilans energii dodatni) lub nieprawidłowe zestawienie w diecie ilości poszczególnych składników diety, brak lub zbyt niska aktywność fizyczna, nieprawidłowe nawyki żywieniowe wynikające głównie ze stosowania przekąsek, „resztek ze stołu”, zaburzenia równowagi hormonalnej powstałe w wyniku kastracji psa lub sterylizacji suki, czego efektem najczęściej jest zmniejszenie intensywności przemian metabolicznych i związane z nimi zmniejszone zapotrzebowanie na składniki energetyczne, predyspozycje rasowe i genetyczne czy wybrane jednostki chorobowe: np. niedoczynność tarczycy, nadczynność kory nadnerczy, hiperinsulinizm, akromegalia czy stosowanie prostaglandyn i kortykosteroidów.

Nadwaga i otyłość stają się coraz powszechniejszymi problemami w praktyce weterynaryjnej małych zwierząt. Szacuje się, że w krajach rozwiniętych otyłych może być nawet ponad 30% psów. Definicja otyłości to nadmierne odłożenie tkanki tłuszczowej, które prowadzi do zwiększenia masy ciała ponad 30% prawidłowej masy ciała, natomiast nadwagą jest stan, w którym stwierdza się nadmierną ilość tkanki tłuszczowej już przy przekroczeniu 15% prawidłowej masy ciała. Mając na uwadze skalę problemu otyłość powinna być traktowana jako choroba dietozależna oraz jako czynnik usposabiający do powstania takich zaburzeń jak np. choroby stawów, cukrzyca czy zwiększona podatność na zakażenia. Dlatego bardzo ważna jest profilaktyka nadwagi i otyłości, która zaczyna się od regularnego kontrolowania masy ciała zwierzęcia. Zaobserwowanie w początkowej fazie rozwijającej nadwagi u psa daje realną szansę, że wprowadzone postępowanie dietetyczne przyniesie pożądany efekt.

Najpoważniejszymi konsekwencjami nadwagi i otyłości wydają się być: zaburzenia w pracy układu naczyniowo-sercowego, problemy z prawidłową funkcją stawów, stłuszczenie wątroby oraz rozwijająca się insulinooporność prowadząca do powstania cukrzycy insulinoniezależnej, która z kolei poprzez zaburzenia metaboliczne przyczynia się do dysfunkcji poszczególnych organów i w ostateczności do śmierci.

Najważniejszym mechanizmem prowadzącym zarówno do redukcji nadmiernej ilości tkanki tłuszczowej jak i utrzymania jej masy w zakresie prawidłowym jest kontrola i regulacja dwóch procesów: lipolizy i lipogenezy.

Otyłość powinna być traktowana jako choroba dietozależna oraz jako czynnik usposabiający do powstania takich zaburzeń jak np. choroby stawów, cukrzyca czy zwiększona podatność na zakażenia.

Tkanka tłuszczowa zbudowana jest z komórek tłuszczowych oraz licznych naczyń włosowatych, które odpowiedzialne są za pobieranie z komórek tłuszczowych materiałów zapasowych (w momencie braku innych składników energetycznych) oraz ich odkładanie w momencie, kiedy istnieje ich nadmiar w płynach organizmu. Zapasy triacylogliceroli (trójglicerydów) w tkance tłuszczowej ulegają ciągłej lipolizie i reestryfikacji. Oba procesy przebiegają odmiennymi szlakami wykorzystując odmienne mechanizmy, natomiast stopień nierównowagi tych procesów powoduje zwiększanie lub zmniejszanie się puli wolnych kwasów tłuszczowych, co w konsekwencji jest odpowiedzialne za ilość całkowitej tkanki tłuszczowej. Istnieje wiele czynników żywieniowych, metabolicznych, hormonalnych, a nawet genetycznych regulujących przemianę składników lipidowych w tkance tłuszczowej zarówno na poziomie lipolizy jak i lipogenezy. Dodatkowo, ponieważ wolne kwasy tłuszczowe są istotnymi czynnikami regulatorowymi dla np. komórek wątroby, mięśni, mózgu, gruczołów mlecznych, czynniki działające w tkance tłuszczowej i regulujące wypływ z niej wolnych kwasów tłuszczowych wywierają silny wpływ na prawidłowe funkcjonowanie całego organizmu. Jednym z podstawowych czynników regulujących proces utrzymania równowagi między lipolizą a lipogenezą w tkance tłuszczowej jest aktywność enzymu – lipazy zależnej od hormonów, która hydrolizuje triacyloglicerole do wolnych kwasów tłuszczowych i glicerolu. Glicerol, jako składnik mało wykorzystywany przez samą tkankę tłuszczową (niska aktywność enzymu kinazy glicerolowej) trafia do innych tkanek organizmu natomiast powstałe w wyniku lipolizy kwasy tłuszczowe mogą ulegać reestryfikacji z powrotem w tkance tłuszczowej do triacylogliceroli. Gdy szybkość reestryfikacji kwasów tłuszczowych jest niewystarczająca wówczas może dochodzić do nagromadzenia w osoczu wolnych kwasów tłuszczowych związanych z albuminami, przez co stanowią istotny czynnik energetyczny dla pozostałych tkanek organizmu a ich wysokie stężenie w osoczu może być czynnikiem regulującym apetyt. Dlatego też wszystkie czynniki przyspieszające lipolizę, a hamujące lipogenezę w konsekwencji przyczynią się do zmniejszenia łaknienia oraz zmniejszenia rozmiarów tkanki tłuszczowej. Czynnikiem, który odpowiedzialny jest w dużej mierze za poziom wolnych kwasów tłuszczowych w osoczu jest stężenie glukozy. Przy zwiększeniu zużycia glukozy przez tkankę tłuszczową zmniejsza się wypływ z niej wolnych kwasów tłuszczowych. Pomimo tego utrzymuje się uwalnianie glicerolu. Sugeruje to, że hamujący wpływ glukozy na uwalnianie wolnych kwasów tłuszczowych nie jest spowodowany zmniejszeniem lipolizy a jedynie zakłóceniem zwrotnego mechanizmu regulującego ilość wolnych kwasów tłuszczowych w osoczu. Lipogeneza jest zatem regulowana przede wszystkim przez ogólny stan odżywienia organizmu i zaopatrzenia tkanek w składniki energetyczne. Szybkość lipogenezy jest duża u zwierząt na diecie wysokowęglowodanowej, natomiast mała w stanie głodu, będących na diecie wysokobiałkowej i wysokotłuszczowej i przy braku insuliny (osobniki cierpiące na cukrzycę typu I).

Czynnikiem, który obecnie uważany jest za jeden z głównych w regulacji lipolizy i lipogenezy jest insulina, której rola w tkance tłuszczowej polega na hamowaniu aktywności lipazy wrażliwej na hormony, przez co hamuje uwalnianie wolnych kwasów tłuszczowych z tkanki tłuszczowej do osocza, wzmaga lipogenezę i syntezę acyloglicerolu oraz nasila utlenianie glukozy do dwutlenku węgla. Obecnie uważa się, że tkanka tłuszczowa jest głównym miejscem działania insuliny in vivo. Ma to podstawowe znaczenie u osobników chorych na cukrzycę zarówno typu I jak i II. Dodatkowo w przypadku cukrzycy typu II redukcja ilości węglowodanów w diecie przynosi zaskakująco dobre rezultaty w pobudzaniu lipogenezy i uwrażliwianiu komórek tkanki tłuszczowej na insulinę. Natomiast w przypadku osobników zdrowych z prawidłowo „ustawionym” programem żywieniowym słuszne jest powiedzenie, że „tłuszcze spalają się w ogniu węglowodanów”.

Tkanka tłuszczowa nie jest głównym miejscem gdzie powstają triacyloglicerole (lipogeneza) – jest jedynie miejscem gdzie są one magazynowane – głównym miejscem lipogenezy jest wątroba. Natomiast zespół czynników metabolicznych i żywieniowych ma istotne znaczenie dla uwalniania zapasów składników wysokoenergetycznych z tkanki tłuszczowej. Stąd tak ważna jest prawidłowo zbilansowana dieta zawierająca wysokiej jakości białko i tłuszcze. Chcąc przywrócić równowagę między lipolizą a lipogenezą w całym organizmie ważne są wielonienasycone kwasy tłuszczowe, które krążąc w krążeniu ogólnym stanowią naturalny mechanizm regulujący wbudowywanie nowych triacylogliceroli w tkankę tłuszczową.

Badania nad insulinoopornością opierają się na hipotezie o istnieniu związku między zjawiskiem oporności tkanek na insulinę a zaburzeniami w metabolizmie składników pokarmowych czego końcowym efektem jest otyłość i rozwój takich chorób jak cukrzyca typu II. Insulinooporność polega na zaburzeniu równowagi metabolizmu glukozy ze względu na zachwianie wrażliwości tkanek organizmu na insulinę, mimo prawidłowego lub nawet podwyższonego stężenia tego hormonu w surowicy krwi. Czynnikami podwyższającymi ryzyko wystąpienia oporności na insulinę są niezbilansowana dieta, utrzymujący się niski poziom aktywności fizycznej rzadziej czynniki genetyczne. Jednakże najlepszą metodą ponownego „uwrażliwienia” adipocytów na insulinę jest wysiłek fizyczny. Pracujące komórki mięśni w bezpośredni sposób zwiększają wrażliwość komórek na insulinę, a zwiększone zapotrzebowanie na energię zwiększa tempo przemian metabolicznych w tkance wątrobowej i tłuszczowej.

Wśród metod prowadzących do redukcji masy ciała najpowszechniejszą jest stosowanie odpowiednio dobranej karmy komercyjnej, która poprzez swój skład i niską – najczęściej gęstość energetyczną – ma zmniejszyć ilość spożywanej energii.

Producenci karm suchych poprzez zastosowanie trudnostrawnych surowców zmniejszają możliwość wykorzystania przez organizm składników odżywczych. Najpopularniejsze z nich są surowce bogate w błonnik pokarmowy, zarówno jego frakcje rozpuszczalne jak i nierozpuszczalne w wodzie. Jest to rozwiązanie, którego jedyną wadą jest to, że nie wpływa na regulację wydzielania hormonów przewodu pokarmowego, które z kolei poprzez uruchomienie mechanizmów fizjologicznej stymulacji układu nerwowego w największym stopniu regulują uczucie głodu i sytości. Karmy suche przeznaczone do żywienia zwierząt otyłych poprzez zwiększanie objętości treści pokarmowej podwyższają prób pobudliwości przy którym osiągane jest uczucie sytości. Lepszym, bardziej fizjologicznym rozwiązaniem jest opieranie się na takim bilansowaniu diety/karmy aby skład decydował o tempie przemian metabolicznych (zwiększenie termogenezy indukowanej pożywieniem, zwiększenie ilości i strawności białka, zmiana profilu kwasów tłuszczowych, zwiększona ilość witamin z grupy B, które w bezpośredni sposób uczestniczą w przemianach metabolicznych związków dostarczających energii itp.)

Jednakże tylko zestawienie ze sobą aktywności fizycznej oraz prawidłowo zbilansowanej diety wydaje się jedynymi czynnikiem kontrolującymi masę ciała zwierząt takich jak psy i koty. Mimo zaangażowania w rozwój otyłości czynników epigenetycznych i genetycznych wydaje się, że ogrywają one jedynie pośrednią rolę w kontroli masy ciała.