Toksokaroza

Autor dr n. wet. Grzegorz Madajczak

Na całe szczęście, niewiele jest chorób odzwierzęcych, które to w dzisiejszych czasach stanowią realne zagrożenie dla przeciętnego człowieka. Większości poważnych chorób zoonotycznych można unikać dzięki swoistym lub nieswoistym metodom profilaktyki, np. poprzez szczepienia ochronne. Wiele z tych chorób nie stanowi dla zwykłego Polaka zagrożenia ze względu na położenie geograficzne, związany z tym klimat, a także brak określonych gatunków zwierząt przenoszących daną chorobę. Istnieje jednak choroba, z którą zetknąć się może każdy człowiek, niezależnie od miejsca zamieszkania, czy też innych uwarunkowań. Jedynym kryterium predysponującym jest kontakt z psami lub kotami. Chorobą tą jest toksokaroza.

Co to jest toksokaroza?

Toksokaroza to choroba pasożytnicza (parazytoza), wywoływana przez glistę psią (Toxocara canis) lub glistę kocią (T. cati). Na chorobę tą zapadają zarówno zwierzęta, jak i ludzie, przy czym – w przeciwieństwie do psów i kotów – człowiek nie jest właściwym żywicielem tych pasożytów, w związku z czym toksokaroza może rozwinąć się do pełnej objawowej choroby o ciężkim przebiegu.

Toxocara canis i T. cati są prawdopodobnie najbardziej rozpowszechnionymi na świecie robakami obłymi (nicieniami) wśród innych przedstawicieli tej grupy pasożytów występujących u udomowionych psowatych i kotowatych. Dane z badań naukowych wskazują, iż w Europie Zachodniej na toksokarozę zapada od 3,5% do 17% psów oraz od 8% do 76% kotów. W USA wartości te są jeszcze wyższe i wynoszą odpowiednio 2-79% u psów i 10-85% u kotów. Występowanie tej choroby jest znacząco wyższe u zwierząt młodych, niż u osobników dorosłych. Przytoczone dane pochodzą z badań, w przebiegu których toksokarozę stwierdzano albo na podstawie objawów klinicznych albo obecności pasożytów w odchodach zwierząt. W przypadku badań wykonywanych z użyciem metod serologicznych, tj. przez oznaczanie poziomu przeciwciał dla Toxocara (seroprewalencja), wartości te są jeszcze wyższe.

Cykl życiowy pasożyta

Zarówno Toxocara canis, jak i T. cati rozwijają się w skomplikowanym cyklu życiowym. Jego znajomość jest jednak istotna do zrozumienia, jak dochodzi do zmian chorobowych, gdy człowiek stanie się żywicielem opisywanych pasożytów.

Dorosłe pasożyty przebywają w przewodzie pokarmowym zarażonego osobnika, gdzie produkują jaja, wydalane w znacznych ilościach wraz z kałem do środowiska, gdzie ulegają przekształceniu do form inwazyjnych. Te mogą zostać spożyte przez przypadkowych żywicieli (praktycznie wszystkie ssaki). W przewodzie pokarmowym żywiciela przypadkowego z jaj wykluwa się larwa, która wydostaje się z jelita, trafia do naczyń krwionośnych, a następnie wraz z krwią wędruje po całym organizmie. W przypadku, gdy jaja zostaną połknięte przez właściwego żywiciela – odpowiednio do gatunku nicienia – psa lub kota, larwy wraz z krwią dostają się do płuc, gdzie przez pęcherzyki płucne przedostają się do oskrzelików, oskrzeli a następnie do tchawicy i gardła, gdzie zostają przełknięte, by ponownie trafić do przewodu pokarmowego. Tu pasożyty (w przypadku psów i kotów) osiągają dojrzałość płciową, składając kolejne jaja, przez co cykl się zamyka.

W większości przypadków, gdy jaja zostaną połknięte przez dorosłego psa lub kota, cykl ten przebiegać może nieco inaczej. Podobnie, jak to uprzednio opisano, z jaj w przewodzie pokarmowym wykluwają się larwy, które również migrują do naczyń krwionośnych. Jednak na skutek działania układu odpornościowego, dochodzić może do zatrzymania larw w tkankach, gdzie kończy się ich wędrówka. Należy zaznaczyć, iż u ciężarnych suk i kotek larwy wykazują tendencję do migracji do łożyska i gruczołu mlekowego. Z łożyska mogą przedostawać się bezpośrednio do organizmów płodów, które to urodzą się już zarażone. Larwy obecne w gruczole mlekowym podczas laktacji będą przedostawały się do mleka zarażając ssące potomstwo.

Analizując cykl życiowy Toxocara canis i T. cati, należy zwrócić uwagę, iż zarażenie i obecność pasożytów w przewodzie pokarmowym nie chroni gospodarza przed ponownym zarażeniem. Tak więc intensywnie zarażony pies wydalający do środowiska jaja, może ulec ponownej infestacji, przez co jego stan będzie się dodatkowo pogarszał. Podobnie ma się rzecz z ssącymi kociętami lub szczeniętami. Niezależnie, czy uległy one zarażeniu przez łożysko, czy z mlekiem matki, mogą ulec ponownemu zarażeniu ssąc zarażoną matkę.

Zanieczyszczenie środowiska jajami Toxocara canis
i T. cati

Jaja wydalane do środowiska przez zarażone osobniki wymagają pewnego okresu inkubacji, aby stały się inwazyjne. W zależności od wielu czynników okres ten wynosi od 3 do 6 tygodni, a nawet do kilku miesięcy. Głównymi czynnikami warunkującymi tempo rozwoju jaj są temperatura i wilgotność. Wiadomo, iż nie ma możliwości wykształcenia się larw w jajach, jeśli temperatura otoczenia spada poniżej 10°C, a poniżej temperatury -15°C larwy giną. Wymagania te sprawiają, iż optymalną porą do rozwoju larw w środowisku są miesiące w okresie od wiosny do jesieni. Jednak inwazyjne formy jaj można odnaleźć w środowisku przez cały rok.

Badania przeprowadzane wielokrotnie przez naukowców wykazują znaczne zanieczyszczenie środowiska jajami opisywanych pasożytów. Szczególnie zanieczyszczona jest gleba w parkach, ogrodach publicznych, placach zabaw, zwłaszcza w piaskownicach. Zwykle nie rozróżnia się jaj obu opisywanych gatunków, lecz niektóre badania wykazują, iż próbki pobrane z piaskownic są częściej zanieczyszczone jajami glisty kociej (Toxocara cati), niż psiej, co wynika z nawyków kotów do defekacji do piasku. Również i ta kwestię zbadali naukowcy, którzy obserwowali 3 piaskownice przez okres czterech i pół miesiąca. Okazało się, iż spośród prawie tysiąca zaobserwowanych zwierząt, defekujących do piaskownicy, tylko 1% stanowiły psy. Pozostałe zwierzęta to koty. W 67% próbek odchodów kotów pobranych w trakcie tego badania stwierdzono obecność jaj Toxocara cati. Podobne badania do zaprezentowanych powyżej, prowadzono również w Polsce. Obecność jaj wykazano w 11,8-26,1% próbek gleby z podwórek oraz skwerów i trawników w Warszawie, 22,0% w Lublinie i Puławach, 12,7-17,9% w Bytomiu, 8,0-27% w Poznaniu oraz 28,0-61,9% w Krakowie. Jak widać wartości te są znaczące.

Znaczne zanieczyszczenie piasku w piaskownicach jest szczególnie niebezpieczne, ze względu na wyższą podatność małych dzieci na zarażenie glistą psią i kocią. Dzieje się tak nie tylko ze względu na brak właściwych nawyków higienicznych, lecz także ze względu na szczególną podatność osobników młodocianych na zarażenie – dzieci, kociąt, czy szczeniąt. Stąd też podejmowane są próby zmniejszenia narażenia dzieci na zarażenie poprzez właściwą higienę placów zabaw.

Toksokaroza u ludzi

Człowiek, jak przedstawiono, to w trakcie omawiania cyklu życiowego Toxocara, jest przypadkowym żywicielem glisty psiej i kociej. Najczęstszą drogą zarażenia jest gleba, a także żywność zanieczyszczona glebą lub bezpośrednio odchodami kocimi lub psimi. Rzadziej są to bezpośrednio zwierzęta, co związane jest z koniecznością min. kilkutygodniowego okresu przebywania jaj w środowisku, aby stały się inwazyjne.

Połknięte, zdolne do zarażenia jaja, uwalniają larwę pod wpływem enzymów trawiennych gospodarza (najczęściej w dwunastnicy). Larwy o długości około pół milimetra przedostają się przez ścianę przewodu pokarmowego do naczyń krwionośnych. Wraz z krwią migrują do różnych narządów na terenie całego organizmu. Przedostając się przez tkanki różnych narządów powodują ich uszkodzenie, stan zapalny i w zależności od stopnia zarażenia – dysfunkcję. Objawy choroby są więc uzależnione od zaatakowanego narządu, przy czym możliwy jest długotrwały, bezobjawowy przebieg toksokarozy (toksokaroza utajona). Jedynym dostępnym wskaźnikiem takiego stanu będzie wykrywana w trakcie rutynowych badań eozynofilia – czyli podwyższenie poziomu eozynofilli (formy komórek układu odpornościowego) we krwi. Stanowi temu mogą niekiedy towarzyszyć nieswoiste objawy, takie jak zmniejszenie apetytu, bezsenność, ból kłowy, niekiedy wysypki skórne.

W zależności od umiejscowienia się larw, obserwuje się różne formy toksokarozy u ludzi. Tak na przykład toksokaroza uogólniona (zespół larwy trzewnej wędrującej) występuje w sytuacji, gdy objawy związane są uszkodzeniem wielu narządów wewnętrznych. Główne objawy tego stanu to ogólne złe samopoczucie, powiększenie wątroby, powiększenie węzłów chłonnych, najczęściej niesymetryczne, objawy ze strony układu oddechowego. W ciężkich stanach obserwuje się zapalenie mięśnia sercowego, mózgu lub stawów. Postać ta ma najczęściej przebieg gwałtowny i dochodzi do niej zwykle po spożyciu dużej dawki zakaźnej (znacznej ilości jaj).

Drastyczną formą toksokarozy jest jej postać oczna, kiedy to objawy zarażenie wynikają z uszkodzenia gałki ocznej, do której larwy Toxocara mają szczególną predylekcję. Wędrując z krwią osiadają one albo w siatkówce albo w ciele szklistym, doprowadzając do tworzenia się ziarniniaków zapalnych, zmętnienia ciała szklistego, stanu zapalnego siatkówki, naczyniówki a także nerwu wzrokowego. Konsekwencją tego jest częściowa lub całkowita, nieodwracalna utrata wzroku. Forma ta diagnozowana jest najczęściej przez lekarzy okulistów, stwierdzających obecność larw we wnętrzu oka.

Inna forma toksokarozy – postać nerwowa (neurotoksokaroza) wynika z obecności pasożytów w ośrodkowym układzie nerwowym. Dominujące objawy mają charakter zaburzeń neurologicznych lub psychiatrycznych.

Leczenie toksokarozy u ludzi ma zwykle charakter dwutorowy – z jednej strony podaje się leki przeciwpasożytnicze, aby zabić pasożyty znajdujące się tkankach, z drugiej zaś strony podaje się leki przeciwzapalne niwelujące objawy obecności pasożytów w tkankach. Brak jest jakiejkolwiek swoistej profilaktyki toksokarozy. Nie stosuje się również modnego ostatnimi czasy, a całkowicie nieuzasadnionego, profilaktycznego odrobaczania (tj. stosowania leków przeciw pasożytom). Preparaty oferowane przez pokątnych sprzedawców, najczęściej przez internet, zawierają zwykle mieszaninę ziół i minerałów, całkowicie nieskutecznych wobec nie tylko opisywanych glist psich i kocich, lecz także większości innych pasożytów. Zawierają one natomiast często zioła przeczyszczające, a powstałe w ten sposób luźne stolce, oddawane ze zwiększoną częstością, jak to po preparatach przeczyszczających, zdaniem wytwórców tych preparatów, są objawem uwalniania się od pasożytów.

Zapobieganie toksokarozie u ludzi

Jak wspomniano uprzednio, brak jest szczepionki przeciwko Toxocara canis i T. cati. Dlatego jedyną formą są metody nieswoiste, z których najważniejsza jest właściwa higiena rąk oraz higiena przygotowywania posiłków. Ponadto niezwykle ważne jest, aby dzieci nie były narażone na kontakt z jajami pasożytów, np. w piaskownicach. Jak wykazano uprzednio, zanieczyszczenie piasku na publicznych placach zabaw może przyjmować znaczne rozmiary. Przeciwdziałać można temu poprzez niedopuszczanie do defekacji zwierząt na placach zabaw, np. poprzez ich ogradzanie, przykrywanie piaskownic na noc i poza sezonem. Ponadto w wielu miejscowościach Powiatowy Inspektor Sanitarny zaleca wymianę piasku w piaskownicach co najmniej raz na pół roku. Choć zalecenia te nie są poparte jakimikolwiek przepisami, normami, to ze względu na ich zasadność, oraz skuteczność tego typu działań, należy przestrzegać tych wytycznych. Nieuzasadnione jest natomiast „certyfikowanie” piasku do piaskownic na nieobecność jaj pasożytów. Ponownie, brak jest w tym zakresie przepisów prawa, jak i norm. Ponadto ze względu na wyrywkowy charakter tych badań, nie znajdują one większego uzasadnienia.