Króliki i gryzonie są jednymi z najpopularniejszych zwierząt domowych. Wynika to między innymi z błędnego przekonania, że są to zwierzęta o stosunkowo niskich wymaganiach żywieniowych, środowiskowych oraz krótkiej długości życia. Chcąc omówić rolę włókna pokarmowego w żywieniu obu grup zwierząt, konieczne jest zaznaczenie różnic anatomicznych występujących między królikami a gryzoniami.
Tekst: dr n. wet., lek. wet. Żaneta Dzięgelewska-Sokołowska
Katedra Nauk Fizjologicznych Instytutu Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie
Króliki nie są gryzoniami!
Króliki, często niesłusznie zaliczane do gryzoni, w rzeczywistości należą do rzędu zajęczaków (łac. Lagomorpha). Utrzymywany w domu królik domowy wywodzi się od królika europejskiego (łac. Oryctolagus cuniculus) obecnie zagrożonego wyginięciem. Królik domowy występujące w bardzo licznych rasach (olbrzymich, średnich i miniaturowych), m.in. angora miniaturka, baran angielski, lew miniaturka, olbrzym belgijski, karzełek teddy. Natomiast do rządu gryzoni (łac. Rodentia) są między innymi zaliczane kawie domowe (świnki morskie), szynszyle, chomiki, koszatniczki, myszy, szczury czy wiewiórki. Mimo istnienia pewnych podobieństw odnotowuje się i różnice w budowie oraz funkcjonowaniu przewodu pokarmowego zajęczaków i gryzoni. Oba rzędy ssaków mają charakterystyczne zęby długokoronowe (hypselodontyczne) rosnące przez całe życie i wymagające ciągłego ścierania. Do istotnych różnic w budowie należy zaliczyć fakt, że zajęczaki mają dwa dodatkowe siekacze w szczęce, pojedynczą, niepigmentowaną warstwę szkliwa o białej barwie oraz rozcierają pokarm okrężnymi ruchami żuchwy. Gryzonie natomiast posiadają podwójną warstwę pigmentowanego szkliwa o pomarańczowym zabarwieniu, co ma związek z obecnością soli żelaza w szkliwie. Gryzonie żywią się pokarmem roślinnym, a w przypadku wybranych gatunków mogą się również żywić owadami oraz drobnymi bezkręgowcami. W odróżnieniu od zajęczaków rozcierają pokarm ruchami szczęki w przód – tył, będąc dodatkowo w stanie trzymać pożywienie w przednich kończynach. W przewodzie pokarmowym królików i gryzoni bytuje obfita flora bakteryjna umożliwiająca trawienie włókna z pokarmów roślinnych. W tym procesie szczególne znacznie ma rozległe jelito ślepe, u królika zajmujące około 1/3 objętości jamy brzusznej. Zaburzenia zarówno w żywieniu, jak i florze jelitowej mogą stanowić poważne zagrożenia życia i zdrowia tych zwierząt.
Żywienie królików i gryzoni
Najczęściej stosowaną metodą żywienia królików i gryzoni jest tzw. model sztuczny, oparty na karmieniu gotową mieszanką ziaren i nasion, granulatów lub karmy ekstrudowanej. Pokarm jest najczęściej uzupełniany sianem, ziołami oraz świeżymi warzywami i owocami. Drugim jest model naturalny, obecnie rzadziej stosowany, mający na celu odwzorowanie diety i warunków środowiskowych dzikich zajęczaków. Jest on oparty wyłącznie na zielonce, sianie i gałązkach oraz owadach i bezkręgowcach w przypadku gryzoni. Oba modele mają swoich zwolenników i przeciwników, zarówno wśród opiekunów zwierząt, jak i lekarzy weterynarii.
Niezależnie do stosowanego modelu żywieniowego, chcąc zapewnić królikom i gryzoniom pełnoporcjową dawkę żywieniową, należy dobrać odpowiednie źródło włókna pokarmowego, w dietetyce określane jako włóko roślinne, włókno surowe lub błonnik pokarmowy. Optymalna ilość włókna pokarmowego w diecie królików i gryzoni powinna stanowić nawet 20%. Włókno pokarmowe wpływa na aktywność kosmków jelitowych, perystaltykę jelit, reguluje pH i skład flory bakteryjnej, zapobiega występowaniu zaparć i biegunek, zwiększając objętość masy pokarmowej. Do produktów roślinnych bogatych we włókno zalicza się siano łąkowe tymotkowe zawierające różne gatunki traw i ziół, gałązki drzew, a także warzywa i owoce, które zawierają mniejsze jego ilości. Siano powinno być dostępne bez ograniczeń, dokładane regularnie. Należy unikać jego zalegania w nadmiarze w celu ograniczenia jego strat i zachowania smakowitości. Wskazane jest podawanie różnych rodzajów siana, aby wzbogacić skład botaniczny roślin. Siano powinno być pozbawione ostrych elementów, takich jak kolce czy fragmenty roślin niejadalnych lub trujących. Ważny jest również stopień jego wysuszenia, tak by nie było ono wilgotne czy też zgniłe. Pasma siana powinny być sprężyste i niepylące. Nadmierne pylenie i kruszenie może wynikać z długiego okresu przechowywania produktu, a tym samym wskazywać na nieprzydatność produktu do spożycia. Mieszanki siana i ziół powinny być pozbawione piasku i innych niejadalnych zanieczyszczeń mogących się pojawić w procesie zbioru. W przypadku podawania traw i ziół świeżych należy pamiętać, by nie podawać roślin mokrych, nadgnitych oraz uprawianych z zastosowaniem herbicydów i nawozów sztucznych.
Komercyjnie dostępne mieszanki i granulaty charakteryzują się zwykle wyższą kalorycznością w porównaniu z karmieniem metodą naturalną. Granulat uniemożliwia również selektywne wyjadanie karmy, każdy kawałek ma taki sam skład, gwarantując dietę zbilansowaną, często z dodatkami suplementów. Uznaje się jednak, że nie powinien być podawany jako wyłączne źródło pokarmu, ponieważ w porównaniu z surowcem roślinnym jest bardziej miękki, zawiera mniej włókna i nie stymuluje fizjologicznego przeżuwania. Z tego powodu zwierzęta te powinny zawsze mieć stały dostęp do pokarmów bogatych we włókno roślinne.
Wprowadzając nowy pokarm do diety, należy zweryfikować, czy rośliny bądź składniki produktów gotowych nie wykazują działania toksycznego. Nawet w przypadku roślin bezpiecznych dla królików i gryzoni nowe źródło pokarmu powinno być zawsze podawane stopniowo i początkowo w niewielkich porcjach.
Jak działa włókno pokarmowe?
Zajęczaki i gryzonie żywiące się pokarmem roślinnym nie produkują same wszystkich enzymów koniecznych do jego całkowitego rozkładu. Wielocukry stanowiące materiał budulcowy ścian komórek roślinnych, takie jak celuloza, hemiceluloza czy pektyna, stanowią kluczowy składnik w diecie zajęczaków i są składnikami włókna pokarmowego. Włókno roślinne nie ulega trawieniu przez enzymy przewodu pokarmowego królików i gryzoni, wymaga natomiast obecności populacji odpowiednich drobnoustrojów w przewodzie pokarmowym. Do strawienia włókna niezbędne są bakterie żyjące w jelicie ślepym zdolne do produkcji enzymów umożliwiających enzymatyczny rozkład tych wielocukrów. Zaliczamy do nich m.in. celulazy, hemicelulazy czy enzym pektolityczny. W zależności od stopnia strawienia pokarmu i charakteru pasażu zwierzęta te wydalają dwa rodzaje kału. Pierwszym są okrągłe odchody o brązowym zabarwieniu. Ich kształt wynika z ruchów perystaltycznych wokół przesuwanego przez jelita pokarmu. Ten rodzaj kału jest wydalany w znacznej ilości i stanowi klasyczne odchody z niestrawionych resztek pokarmowych. Drugim rodzajem są tzw. cekotrofy będące produktem enzymatycznego rozkładu mniejszych cząstek pokarmu przez florę bakteryjną w beztlenowym środowisku jelita ślepego. Są to otoczone śluzową otoczką gronka miękkiego kału, których zawartość jest produktem fermentacji bakteryjnej włókna roślinnego odbywającej się w silnie rozwiniętym u zajęczaków i większości gryzoni jelicie ślepym. Cekotrofy są bogate w składniki odżywcze, między innymi aminokwasy, białka, witaminy, lotne kwasy tłuszczowe i enzymy. Króliki połykają je w całości, najczęściej nad ranem, tuż po defekacji. Następnie zawarte w ich wnętrzu związki odżywcze są rozkładane i wchłaniane przy udziale enzymów trawiennych. Są one więc niezbędne do prawidłowego funkcjonowania układu pokarmowego i odżywienia tych zwierząt.
Włókno w diecie królików i gryzoni odgrywa również inne istotne role. Niska zawartość siana w diecie oraz innych twardych pokarmów bogatych we włókno w pierwszej kolejności prowadzi do problemów stomatologicznych. Króliki i gryzonie mają uzębienie rosnące przez całe życie i wymagające ciągłego ścierania. Brak włókna w diecie lub nadmiar pokarmów miękkich powodują ograniczenie ścierania zębów. Prowadzi to do nadmiernego ich przerostu, wad zgryzu, uszkodzenia szkliwa, ropni okołozębowych oraz uszkodzeń dziąseł i kieszonek dziąsłowych. Towarzyszące tym zmianom objawy bólowe mogą prowadzić do trudności w pobieraniu pokarmu, braku apetytu, utraty masy ciała. Wtórną konsekwencją są zaburzenia czynności przewodu pokarmowego, tym wzdęcia, biegunki i zaburzenia flory bakteryjnej. Dodatkowo niedobór włókna i wody w treści pokarmowej, częsty u osobników karmionych wyłącznie granulatami, skutkuje zaburzeniem perystaltyki jelit, wtórnym odwodnieniem treści i mniej efektywnym pasażem włosów wylizanych podczas higieny. Prowadzi to do zwiększonego ryzyka formowania kul włosowych oraz niedrożności jelit. Równie niebezpieczny jest także namiar białka w diecie, które prawidłowo powinno stanowić około 12–17%. Do nadmiaru może prowadzić zwiększony udział roślin motylkowych w diecie, żywienie wyłącznie karmami zbożowymi lub granulatami. Ten rodzaj pożywienia szybko wywołuje sytość, co skutkuje mniejszym zainteresowaniem spożywania siana, które ma właściwą ilość włókna. To z kolei może skutkować niezjadaniem cekotrofów. Kiedy ilość włókna pokarmowego w świetle jelita ślepego spada, pasaż jelitowy się nasila. Mechanizm ten ma za zadanie uzupełnienie ilości włókna transportowanego do jelita ślepego, które jest konieczne do prawidłowej produkcji cekotrofów i trawienia. Przy braku włókna w diecie dochodzi więc do zaburzenia ich produkcji, a w konsekwencji do pozbawienia zwierzęcia podstawowego źródła składników odżywczych.
Kluczem do zapewnienia dobrostanu królikom i gryzoniom jest ich żywienie pokarmem pokrywającym zapotrzebowanie na wszystkie składniki pokarmowe. Zbilansowane żywienie pozwala także na zachowanie równowagi behawioralnej związanej z odżywianiem, a także jest gwarancją zdrowia tych zwierząt.
Bibliografia:
Żywienie królików. Cz. I, Współczesne modele żywieniowe – wady i zalety, J. Kliszcz, P. Dziubińska-Bartylak, U. Kulesza; „Magazyn Weterynaryjny”, 2021; 4.
Żywienie królików. Cz. II, Współczesne modele żywieniowe – wady i zalety, J. Kliszcz, P. Dziubińska-Bartylak, U. Kulesza; „Magazyn Weterynaryjny”, 2021; 6.
Clinical Technique: Feeding Hay to Rabbits and Rodents, M. Clauss; „Journal of Exotic Pet Medicine”, 2012, 1.
Chapter 14 – Rabbits, K.M. Vennen, M.A. Mitchell, „Manual of Exotic Pet Practice”; 2009, 375–405.
Impact of diet on faecal output and caecotroph consumption in rabbits, A.L. Meredith, J.L. Prebble, „Journal of small animal practice”; 2017, 03.
Żywienie królików. Cz. II. Rola diety w etiologii i leczeniu wybranych chorób, J. Kliszcz, P. Dziubińska-Bartylak, U. Kulesza, „Magazyn Weterynaryjny”, 2021; 6.
Zalecenia żywieniowe i wartość pokarmowa pasz. Zwierzęta Futerkowe, A. Zoń, B. Barabasz, S. Świątkiewicz, D. Kowalska, P. Bielański, A. Gugołek; 2011.
