Wybrane wirusowe choroby kotów

Tekst i fot.: dr n. wet. Artur Dobrzyński

Katedra Chorób Małych Zwierząt z Kliniką, Wydział Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie

Jednostka chorobowa nazywana zwyczajowo przez właścicieli kotów „katarem kocim” jest chyba najczęściej spotykaną chorobą tego gatunku. Przyjmuje się, że ponad 65% populacji warszawskich piwnicznych kotów dotknięta jest tą chorobą. Za wystąpienie objawów tzw. kataru kociego odpowiedzialne są herpeswirusy, kaliciwirusy i reowirusy. Bardzo często zakażeniom wirusowym w przypadku tego zespołu objawów towarzyszą zakażenia bakteryjne – mykoplazmy i chlamydia. Należy nadmienić i podkreślić, że w przypadku „kataru kociego” bardzo ważne znaczenie ma tzw. Crowding Syndrom, czyli złe warunki środowiskowe (złe żywienie, utrzymanie, stres), które znacznie ułatwiają rozprzestrzenianie się choroby.

FVR – Feline Herpesvirus

Herpeswiroza kotów (Herpesvirosis felium) jest wysoce zaraźliwą chorobą układu oddechowego wywołaną przez wirusa grupy opryszczki – Herpesvirus. Źródłem zakażenia są chore koty (wyciek z nosa), ale również rekonwalescenci, u których zarazek może utrzymywać się w drogach oddechowych nawet do 50 dni po ustąpieniu ostrych objawów choroby. Nie można również wykluczyć nosicielstwa zarazka w formie latentnej – jak ma to miejsce przy opryszczce u człowieka.

Fot. 1. Objawami herpeswirozy kotów są obrzęk błony śluzowej nosa, kaszel, kichanie, niekiedy ślinotok.

Do zakażenia herpeswirusami dochodzi przez drogi oddechowe. Przechorowanie zostawia tylko krótkotrwałą – prawdopodobnie komórkową – odporność nabłonka dróg oddechowych. Przeciwciała neutralizujące nie powstają, a jeśli nawet, to w bardzo niskim mianie. W związku z tym chorują zarówno młode, jak i stare koty. Masowe zachorowania dotyczą dużych skupisk kotów (hodowle, przytułki, wystawy). Zachorowalność po ekspozycji jest wyższa niż 50%, natomiast występuje zdecydowanie mniejsza śmiertelność 5–20%. Jest to więc choroba cechująca się wysoką zachorowalnością, lecz o stosunkowo niskiej śmiertelności. Inkubacja choroby trwa od 3 do 7 dni, przy zakażeniu kontaktowym około 8 dni. Pierwszym objawem jest kichanie przy zachowanym apetycie i dobrym stanie ogólnym. Może pojawić się przejściowe podniesienie temperatury. Po 12–24 godzinach dochodzą dalsze objawy, tj. obfity wypływ surowiczy z nosa i stan zapalny spojówek. Następnie pojawia się obrzęk błony śluzowej nosa, kaszel, kichanie, niekiedy ślinotok (Fot. 1.). Apetyt i pragnienie na tym etapie choroby bywają zmienne. Często może dochodzić do zapalenia tchawicy i oskrzeli, a nawet do zapalenia płuc. U chorych zwierząt obserwuje się pęcherzyki, a potem owrzodzenia błony śluzowej jamy ustnej i maziste naloty. Choroba trwa 10–14 dni. U zwierząt zarobaczonych, wyniszczonych lub z powikłaniami ze strony zapaleń jamy ustnej i płuc może dojść do zejścia śmiertelnego.

FCV – Feline Calici Viruses

Kaliciwiroza kotów jest zakaźną chorobą kotów o okresie inkubacji trwającym 1–2 dni. Jeśli choroba przebiega bez powikłań, jej przebieg jest z reguły łagodny. Spośród dróg zakażenia dominujące znaczenie ma zakażenie kontaktowe (wirus jest głównie wydalany z wydzieliną górnych dróg oddechowych) (Fot. 2.). W przypadku tej choroby mamy do czynienia z długotrwałym siewstwem (nawet ponad 12 miesięcy). Jest to szczególnie niebezpieczne dla młodych kotów, które nie wytworzyły jeszcze swoistej odporności czynnej.

Fot. 2. Przy kaliciwirozie kotów wirus jest wydalany głównie z wydzieliną górnych dróg oddechowych.

Wśród dominujących objawów choroby trzeba wspomnieć o nagle pojawiających się owrzodzeniach na krawędziach języka, podniebieniu twardym i wargach. Występuje surowiczy wypływ z nosa oraz z worków spojówkowych. Często występującym powikłaniem choroby jest zapalenie płuc.

Panleukopenia (Panleukopenia viriosa felium)

Choroba atakuje zwykle młode koty (od 2 miesięcy do 2 lat), rzadko koty starsze. Wywołuje ją wirus zaliczany do grupy wirusów parvo. Wytrzymałość wirusa panleukopenii jest dość znaczna. W stanie wysuszonym pozostaje on żywy przez wiele miesięcy. W materiale gnijącym w temp. 4ºC przeżywa ponad dwa miesiące, w chłodni nawet ponad 188 dni. Źródłem zakażenia są zwierzęta chore, które wraz z kałem, kropelkami śluzu z dróg oddechowych, niekiedy z moczem wydalają chorobotwórczy wirus do środowiska. Zwłoki padłych zwierząt to także poważne i groźne źródło zakażenia. W warunkach naturalnych do zakażenia dochodzi na drodze doustnej i donosowej, nie wyklucza się również, że zakażenie może mieć miejsce na skutek ukuć pcheł i innych ektopasożytów będących wektorem zakażenia. Chorują najczęściej osobniki młode, tj. między 3. a 4. miesiącem, jednak zdarzały się przypadki zachorowań kotów hodowlanych znajdujących się w pełnej izolacji, u których do zakażenia dochodziło w sposób pośredni.

Niektórzy autorzy prac badawczych nad tą jednostką chorobową donoszą, że rasowe koty syjamskie i perskie są szczególnie podatne na zachorowania ze względu na recesywne geny (anomalie budowy leukocytów). Trzeba podkreślić, że śmiertelność w poszczególnych epizootiach sięga od 50 nawet do 90%.

Inkubacja choroby wynosi od 4 do 9 dni. Odnotowywano jednak nawet przypadki dwunastodniowej inkubacji choroby. Choroba może przebiegać w postaci nadostrej lub ostrej. Przy postaci nadostrej właściciel zwierzęcia nie obserwuje żadnych niepokojących objawów. Nieoczekiwanie znajduje padłe zwierzę – podejrzewając otrucie (Fot. 3.). Przy postaci ostrej występują męczące wymioty z wydalaniem zabarwionego żółcią, śluzowatego lub wodnistego płynu. Uporczywe wymioty stosunkowo szybko prowadzą do odwodnienia organizmu. Z odległości kilku kroków od zwierzęcia słychać odgłosy bulgotania i przelewania się treści pokarmowej jelit. Kot wydaje bolesne jęki. Kał jest rzadki i bardzo cuchnący. Temperatura chorego zwierzęcia podnosi się do 40–41ºC, po czym szybko opada. Następuje całkowity zanik apetytu, natomiast utrzymuje się pragnienie. Chore zwierzęta giną w ciągu 24–48 godzin, często z głową opartą o naczynie z wodą.

W przypadkach łagodniejszych choroba trwa 5–6 dni. Objawy ze strony układu oddechowego nie występują lub pojawiają się dopiero w ostatnim okresie choroby na skutek powikłań bakteryjnych i wirusowych. Zwierzęta, które przeżyją 9–10 dni, powracają do zdrowia po dłuższej rekonwalescencji. W przebiegu panleukopenii stosunkowo rzadko pojawia się krwista biegunka oraz wycieki z nosa i worka spojówkowego. W niektórych przypadkach w jamie ustnej i wokół oczu obserwuje się stan zapalny, a potem nekrotyczne zmiany błony śluzowej. Na brzegu języka mogą pojawiać się owrzodzenia. Być może pojawienie się tych zmian jest następstwem powikłań wirusem Herpes.

Leczenie przyczynowe choroby polega na podaniu surowicy, która niestety w Polsce jest niedopuszczona do obrotu. Dlatego też możliwe jest jedynie leczenie objawowe i wspomagające, polegające na uzupełnianiu strat wodno-elektrolitowych, podawaniu środków przeciwwymiotnych i osłonie antybiotykowej ze względu na możliwość wystąpienia powikłań bakteryjnych. Bardzo ważne jest zapobieganie chorobie przez dokonanie szczepienia ochronnego przeciwko panleukopenii, które to praktycznie przynajmniej częściowo eliminuje możliwość zachorowania na tę groźną chorobę.

FIP – zakaźne zapalenie otrzewnej kotów (Feline infectious peritonitis)

Przyczyną zakaźnego zapalenia otrzewnej kotów są koronawirusy. Drobnoustroje te są wrażliwe na większość podstawowych środków dezynfekcyjnych i na niektóre detergenty. Poza organizmem, w środowisku temperatury pokojowej przy jednocześnie niskiej wilgotności, szybko, bo w ciągu 24 godzin, tracą swoją zakaźność. Jednakże niższe temperatury, wyższa wilgotność, brak ekspozycji na światło słoneczne znacznie wydłużają okres ekspansywności i zakaźności tych wirusów.

Trzeba podkreślić, że istnieją dwie grupy kocich koronawirusów, a są to: FECV – feline enteric coronavirus – szczep enteropatogenny i FIPV – feline infectious peritonitis virus – szczep odpowiedzialny za wystąpienie FIP. Jak bardzo rozpowszechnione są koronawirusy w kociej populacji, mówią wyniki badań, które pokazują, że u kilkudziesięciu procent osobników stwierdzono obecność przeciwciał przeciwko tym wirusom. Złe warunki utrzymania, żywienia, sytuacje stresujące (np. wystawy) i wszystkie inne działające immunosupresyjnie znacznie sprzyjają wystąpieniu choroby.

Fot. 3. Przy postaci nadostrej panleukopenii właściciel zwierzęcia nie obserwuje żadnych niepokojących objawów. Nieoczekiwanie znajduje padłe zwierzę.

Większość kotów przechodzi chorobę bezobjawowo, jedynie nieznaczny wyciek z nosa i worka spojówkowego, a także objawy nieżytu przewodu pokarmowego mogą nasuwać podejrzenie jakiegoś istniejącego stanu chorobowego. Jednakże u części kotów zakażenie rozwija się, dając obraz tzw. formy wysiękowej bądź bezwysiękowej zakaźnego zapalenia otrzewnej.

Choroba w zasadzie dotyka koty w każdym wieku, bez względu na płeć i rasę, z tym jednak, że najczęściej chorują osobniki młode, tj. w wieku od pół roku do 5 lat, częściej również są to samce niż samice.

Bezpośrednim źródłem zakażenia jest najczęściej kał nosicieli lub chorych zwierząt. Niekiedy jednak może to być ślina, wydzielina z nosa, a także mocz. Nie wyklucza się także możliwości zakażenia przez pokąsanie. Młode koty, u których wygasła już odporność bierna, często zarażają się od innych chorych kotów, a także (choć rzadziej) przez kontakt pośredni za pomocą wspólnych z chorymi osobnikami kojców, kuwet, klatek, misek.

Jak już wspomniano, choroba może przybierać postać bezwysiękową lub wysiękową. Początkowo obie postacie choroby przebiegają z podobnymi, mało specyficznymi objawami:

gorączką dochodzącą do 39,5ºC,

spadkiem i brakiem apetytu, na skutek którego dochodzi do utraty masy ciała i apatii,

okresowo pojawiającymi się luźnymi stolcami i biegunkami.

W postaci wysiękowej na skutek rozszerzenia i wzrostu przepuszczalności naczyń dochodzi do gromadzenia się w jamie opłucnowej i w jamie otrzewnowej płynu wysiękowego o dużej zawartości włóknika i białek surowiczych. Wówczas to pojawiają się charakterystyczny dla tej formy choroby obraz wodobrzusza, a także wyraźne objawy duszności będące następstwem gromadzenia się wysięku w jamie opłucnowej. Badanie RTG klatki piersiowej i jamy otrzewnowej w takich przypadkach potwierdza zazwyczaj obecność płynu (Fot. 4.). Po wykonaniu punkcji do jamy opłucnowej, otrzewnowej i zaaspirowaniu zawartości uzyskujemy przejrzysty, lekko opalizujący wysięk. Jasnożółty, lepki, zawierający dużo włóknika (niekiedy nawet strzępki) wysięk to patognomoniczny objaw postaci wysiękowej FIP.

Postać bezwysiękowa (sucha) FIP jest dużo trudniejszą do przyżyciowego zdiagnozowania tej choroby. Najczęściej przebiega ona w formie przewlekłej lub rzadziej podostrej. Objawy choroby są również mało specyficzne, gdyż są to tzw. objawy narządowe, tzn. że na pierwszy plan wysuwają się objawy związane z uszkodzeniem poszczególnych narządów wewnętrznych, np. wątroby i nerek, na skutek powstania w nich rozsianych ziarniniaków. Bardzo pomocne w diagnozowaniu tej formy FIP jest gruntowne badanie okulistyczne, bowiem dotknięte chorobą koty często mają wysuniętą trzecią powiekę, odkształcone źrenice, zmętnienie rogówki, stany zapalne i wynaczynienia w siatkówce oka, na tęczówce natomiast mogą pojawiać się złogi i zmiany jej wybarwienia. Chore zwierzęta mogą mieć powiększone węzły chłonne, niedokrwistość, tkliwość wątroby, nerek, niekiedy żółtaczkę. Nierzadko obrazu choroby dopełniają objawy neurologiczne, takie jak: niedowłady, porażenia, niezborności, oczopląs, drgawki.

Rozpoznanie i diagnostyka serologiczna FIP napotyka na wielkie trudności i jak do tej pory nie jest uważana za diagnostycznie dostatecznie wiarygodną. Szczególnie dotyczy to formy „suchej”, która najczęściej jest rozpoznawana podczas sekcyjnego badania histopatologicznego i wirusologicznego. Przyżyciowe badanie histopatologiczne i wirusologiczne opierające się na wykonaniu punkcji cienkoigłowych do narządów wewnętrznych jest stosunkowo inwazyjną metodą i wykonywaną jedynie w specjalistycznych klinikach weterynaryjnych.

Leczenia przyczynowego choroby brak. Rokowanie w obydwu formach choroby jest niepomyślne. Doraźne upuszczanie płynu wysiękowego z jam ciała przynosi jedynie kilkudniową poprawę. Terapia kortykosterydowa wraz ze środkami moczopędnymi podobnie. Leczenie objawowe i wspomagające daje jedynie krótkotrwałe polepszenie, ponadto nie można go prowadzić w nieskończoność. Dlatego też zwierzęta dotknięte tą chorobą po pewnym czasie są usypiane ze względu na pogarszający się ciągle stan ogólny.

Fot. 4. Przy zakaźnym zapaleniu otrzewnej u kotów badanie RTG klatki piersiowej i jamy otrzewnowej zazwyczaj potwierdza obecność płynu.

Od pewnego czasu na rynku usług weterynaryjnych jest dostępna szczepionka, która zawiera żywe, atenuowane koronawirusy. Szczepionkę podaje się donosowo, a to ze względu na fakt, że wirus w niej zawarty może replikować się jedynie w temperaturze oscylującej wokół 31ºC. Po podaniu szczepionki wirus namnaża się w górnych drogach oddechowych, co w ewidentny sposób uniemożliwia uogólnienie zakażenia koronawirusami. Zadaniem szczepionki jest stymulacja miejscowej odporności błon śluzowych o także ogólnej odporności komórkowej i humoralnej.

Szczepionka ta jest z powodzeniem stosowana od 1991 r. u kotów w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Ewerman i współpracownicy twierdzą, że skuteczność szczepionki może sięgać nawet 80% wśród zaszczepionej populacji kotów.

Szczepionkę po raz pierwszy można podać u kociąt po ukończeniu 16. tygodnia życia lub starszych z zaleceniem powtórnego podania po upływie trzech tygodni. Zalecana jest coroczna jednorazowa rewakcynacja.