dr n. wet. Grzegorz Madajczak
Pracownik Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny. W swej pracy zawodowej zajmuje się diagnostyką zoonoz, a także zagadnieniami związanymi ze zdrowiem publicznym
Kontakty ze zwierzętami domowymi to niewątpliwa przyjemność, niemniej należy zdawać sobie sprawę, że wiążą się one również z pewnym ryzykiem. Mowa o ewentualnych chorobach odzwierzęcych stanowiących potencjalne zagrożenie dla człowieka. Szczególnie narażone są na nie osoby, mające regularną styczność z wieloma różnymi zwierzętami, a więc również pracownicy sklepów zoologicznych. Jedną z takich zoonoz jest salmonelloza. Zwykle kojarzymy ją z brakiem dostatecznej higieny podczas obróbki mięsa czy jaj, niemniej, istnieje realne ryzyko zarażenia się nią również bezpośrednio od pewnych grup zwierząt towarzyszących….
Badania przeprowadzone przez TNS Polska w 2014 roku wykazały, że blisko połowa Polaków (48%) posiada w domu jakieś zwierzę. Najczęściej dzielimy nasze domy z psami i kotami. Jednak znaczącą grupę, choć z pewnością niedoszacowaną stanowią zwierzęta egzotyczne. Problem z określeniem liczby tych zwierząt wynika między innymi z braku precyzyjnej definicji tej grupy.
Definicja zwierząt egzotycznych
Powszechnie za zwierzęta egzotyczne uznaje się te, których naturalne środowisko występowania zlokalizowane jest w krajach egzotycznych. Definicja ta jest jednak o tyle niewłaściwa, iż to co dla mieszkańca Polski będzie zwierzęciem egzotycznym, to już dla mieszkańca na przykład Grecji niekoniecznie. Stąd też nieco szersza definicja określa tę grupę, jako takie zwierzęta, których z różnych względów dotychczas nie trzymano w prywatnych domach – bez względu na ich pochodzenie geograficzne. Definicja ta zamiast na pochodzeniu geograficznym zwierzęcia koncentruje się na jego gatunku. Zgodnie z tą definicją za zwierzęta egzotyczne należy uznać ssaki i ptaki naturalnie niewystępujące w naszym klimacie, płazy i gady – niezależnie od ich miejsca naturalnego występowania, a także ryby pochodzące spoza Europy. Również większość skorupiaków, pajęczaków i owadów należy uznać za zwierzęta egzotyczne – niezależnie od ich pochodzenia, podobnie jak inne niż ryby organizmy wodne – w szczególności słonowodne.
Pałeczki Salmonella – informacje ogólne
Pałeczki Salmonella są chorobotwórczymi dla człowieka bakteriami zaliczanymi do dużej grupy pałeczek jelitowych (łac. Enterobacteriaceae), do której należą także takie mikroorganizmy, jak Escherichia coli, czy pałeczki czerwonki (Shigella sp.). Pałeczki Salmonella są mikroorganizmami, które pomimo znacznego zróżnicowania chorobotwórczości dla ludzi i zwierząt zostały zakwalifikowane tylko do dwóch gatunków: Salmonella enterica oraz Salmonella bongori. Dla ptaków i ssaków charakterystyczne są zakażenia pałeczkami Salmonella enterica. Drugi z wymienionych gatunków (S. bongori) jest izolowany z przewodu pokarmowego zwierząt zmiennocieplnych (płazy, gady).
Gatunek Salmonella enterica jest bardzo zróżnicowany zarówno pod względem cech fenotypowych, jak i chorobotwórczości. Z tego względu został on podzielony na sześć podgatunków oznaczanych kolejnymi liczbami rzymskim:
- podgatunek I – S. enterica subsp. enterica,
- podgatunek II – S. enterica subsp. salamae,
- podgatunek IIIa – S. enterica subsp. arizonae,
- podgatunek IIIb – S. enterica subsp. diarizonae,
- podgatunek IV – S. enterica subsp. houtenae,
- podgatunek VI – S. enterica subsp. indica.
Z wszystkich wymienionych powyżej podgatunków pałeczek Salmonella największe znaczenie ma podgatunek I, do którego należy ponad 2,5 tys. typów serologicznych w różnym stopniu chorobotwórczych dla ludzi i zwierząt (ptaków i ssaków). Występowanie przedstawicieli poszczególnych typów serologicznych jest zróżnicowane zarówno geograficznie, jak i zależne od gatunku zwierząt. Pałeczki Salmonella należące do pozostałych podgatunków w głównej mierze są chorobotwórcze dla zwierząt zmiennocieplnych, lecz odnotowuje się również sporadyczne zakażenia ludzi.
Występowanie pałeczek Salmonella u zwierząt egzotycznych
Jak wynika z informacji przytoczonych w powyższym akapicie, u zwierząt egzotycznych spotkać można przedstawicieli obu gatunków pałeczek Salmonella. Jakie będą to konkretnie pałeczki Salmonella, jest to zależne od dwóch czynników. Przede wszystkim – od gatunku zwierzęcia – wiele typów serologicznych jest charakterystycznych dla określonej grupy, a nawet gatunku zwierząt. Drugi z czynników to pochodzenie zwierzęcia, tj. czy zostało pozyskane z naturalnego środowiska – odległego geograficznie regionu, czy też pochodzi ono z hodowli zlokalizowanej na terenie kraju lub Europy.
Od gadów i płazów najczęściej izoluje się pałeczki Salmonella należące do podgatunku I – S. enterica subsp. enterica, typów serologicznych Chameleon, Java, Marina, Poona oraz Stanley. Jak wspomniano uprzednio u tej grupy zwierząt izoluje się również pałeczki Salmonella należące do innych podgatunków gatunku S. enterica, a także do S. bongori. U ptaków i ssaków najczęściej obserwuje się występowanie pałeczek Salmonella należących do podgatunku I S. enterica – typów serologicznych charakterystycznych dla regionu z którego pochodzą.
Objawy zakażenia u zwierząt egzotycznych
Objawy zakażenia pałeczkami Salmonella u zwierząt są zależne od wielu czynników – przede wszystkim typu serologicznego pałeczki Salmonella wywołującej zakażenie oraz samego gospodarza. Zakażenie może przebiegać w postaci łagodnego zakażenia przewodu pokarmowego, którego głównym objawem będzie biegunka lub w postaci ciężkiego zakażenia, w przebiegu którego dominować będą objawy zakażenia uogólnionego – niekoniecznie z biegunką. Możliwe jest, iż również, iż zakażenie pałeczkami Salmonella nie będzie dawało jakichkolwiek objawów u zwierzęcia. Mówimy wtedy o stanie nosicielstwa.
W przypadku odzwierzęcych zakażeń pałeczkami Salmonella u ludzi objawy zależne są w głównej mierze od cech osoby zakażonej oraz liczby bakterii, na które człowiek został narażony. W najlżejszej postaci jest to samoograniczająca się biegunka trwająca do kilku dni. W przypadku ciężkiego zakażenia dochodzić może do posocznicy, zakażenia narządów wewnętrznych – wtedy to objawy będą zależne od zakażonego narządu.
Przeniesienie zakażenia
Do zakażenia pałeczkami Salmonella spp. najczęściej dochodzi drogą fekalno-oralną. Bakterie rozsiewane są przez bezobjawowych nosicieli – zakażone zwierzęta, u których drobnoustroje zlokalizowane są w przewodzie pokarmowym. Wydalają one chorobotwórcze bakterie wraz z kałem lub kało-moczem w sposób stały lub okresowo – co może utrudniać diagnostykę potencjalnego nosicielstwa. Na ludzi lub inne zwierzęta pałeczki Salmonella przenoszone są poprzez bezpośredni kontakt z zanieczyszczonym bakteriami kałem lub pośrednio poprzez kontakt z zanieczyszczonym kałem pokarmem zwierząt, wodą czy glebą lub ściółką. Możliwe jest również przeniesienie zakażenia ze zwierzęcia na zwierzę poprzez macicę – w tym na zarodek w jaju u ptaków i gadów i płazów a także poprzez kontakt ze złowioną ofiarą – zwierzęciem będącym nosicielem pałeczek Salmonella.
Do zakażenia ludzi dochodzi najczęściej poprzez kontakt z odchodami zwierząt. Możliwe jest bezpośrednie zakażenie się od zwierzęcia – dotykając zwierzęcia, którego skóra zanieczyszczona będzie bakteriami przeniesionymi tam przez zwierzę w wyniku zabiegów pielęgnacyjnych, kontaktu z wydalinami innych zwierząt lub zanieczyszczoną paszą / wodą / środowiskiem. Należy brać pod uwagę również możliwość przeniesienia zakażenia poprzez kontakt z tymże środowiskiem. Odnotowywano także przypadki zarażenia w wyniku podrapania lub pokąsania przez zwierzę-nosiciela. Zdecydowanie mniejsze jest natomiast prawdopodobieństwo przeniesienia się zakażenia w wyniku bezpośredniego kontaktu z krwią zwierząt. Nie można wykluczyć również możliwości zarażenia się poprzez spożycie niegotowanego lub niedogotowanego mięsa zwierząt-nosicieli.
Należy zwrócić uwagę, iż możliwe jest przeniesienie zakażenia także w przeciwnym kierunku, niż opisany powyżej – to jest z człowieka na zwierzę. Do sytuacji takiej może dojść głównie w wyniku braku higieny przy przygotowywaniu pokarmu dla zwierząt lub poprzez spożycie paszy zanieczyszczonej fekaliami.
Ryzyko zakażenia
Na podstawie dotychczas opisanych przypadków zakażeń pałeczkami Salmonella, gdy źródłem były zwierzęta egzotyczne, stwierdzić można iż najważniejszym czynnikiem ryzyka jest wiek. Najczęściej tego typu zakażenia notuje się u dzieci poniżej 5. roku życia. Wysokie ryzyko tej grupy związane jest przede wszystkim z brakiem prawidłowych nawyków higienicznych oraz bliższym kontaktem dziecka ze zwierzęciem (przytulanie, całowanie itp.). Jednocześnie dzieci w tym wieku nie mają w pełni wykształconego układu odpornościowego oraz chroniącej je przed zakażeniem wieloma patogenami mikroflory przewodu pokarmowego.
Wysokie ryzyko zakażenia pałeczkami Salmonella (niekoniecznie od zwierząt egzotycznych) dotyczy również osób z obniżonym poziomem odporności na skutek współistniejącej choroby, przyjmowanych leków lub skrajnego wieku.
Istnieją również pewne szczególne choroby predysponujące do wystąpienia zakażenia pałeczkami Salmonella. Należy do nich achlorhydria, czyli zmniejszone wydzielanie kwasu żołądkowego. Również nadkwasota, czyli zwiększone jego wydzielanie – które w wyniku leczenia środkami zobojętniającym doprowadzić może do zwiększonej podatności na zakażenie.
Kolejnym elementem sprzyjającym zakażeniu pałeczkami Salmonella jest zaburzenie jakościowe lub ilościowe mikroflory jelitowej – na skutek pierwotnej dysfunkcji, stosowanych leków (antybiotykoterapia) lub innych chorób.
Diagnostyka i leczenie zakażeń
Diagnostyka zakażeń i nosicielstwa pałeczek Salmonella jest z jednej strony łatwa – ze względu na dobrze opracowane techniki wykrywania tego typu patogenu – zarówno metodami klasycznymi (posiewu bakteriologicznego), jak i metodami biologii molekularnej. Z drugiej zaś strony stanowi pewien problem, ze względu na brak stałego siewstwa bakterii przez nosicieli, co oznacza iż stan ten może być trudny do wykrycia. Jednorazowe ujemne badanie nie wyklucza możliwości, iż zwierzę jest nosicielem pałeczek Salmonella. Ponadto wykrycie obecności pałeczek Salmonella w wielu zwierząt egzotycznych, przy jednoczesnym braku objawów zakażenia, nie klasyfikuje takich zwierząt do terapii przyczynowej – tj. stosowania antybiotyków. Podawanie bowiem leków przeciwbakteryjnych u niektórych zwierząt (np. gadów, a także niektórych ssaków) może prowadzić do poważnych zaburzeń jakościowych ich naturalnej flory jelitowej – to zaś otwiera drogę do aktywacji objawowego zakażenia i indukcji masowego siewstwa bakterii.
Zapobieganie zakażeniom
W odniesieniu do sklepów sprzedających zwierzęta egzotyczne zaleca się, aby opracowały i stosowały politykę bezpieczeństwa klientów nabywających tego typu zwierzęta, której celem będzie jest zapewnienie bezpieczeństwa klientów wobec potencjalnej możliwości przenoszenia chorób zakaźnych przez te zwierzęta – w tym zakażenia pałeczkami Salmonella. Przede wszystkim sklepy nie powinny prowadzić sprzedaży tego typu zwierząt dzieciom. Osoby dorosłe powinny zaś zostać poinstruowane, iż obecność tego typu zwierząt w domach, gdzie przebywa dziecko do lat 5. lub inne osoby z grup podwyższonego ryzyka wiąże się ze zwiększonym zagrożeniem zakażeniem pałeczkami Salmonella od tych zwierząt. Zwierząt egzotycznych nie powinno sprzedawać się do domów opieki, domów dziecka. Sprzedawca powinien udzielić szczegółowych informacji na temat sposobów minimalizacji tego ryzyka, np. poprzez uniemożliwienie swobodnego poruszania się tych zwierząt po domu, nie umieszczanie klatek / terrariów w miejscach przygotowywania żywności, stosowanie środków dezynfekcyjnych do wanien lub pryszniców po umyciu w nich klatek / terariów, szczególnie ostrożne obchodzenie się z wodą po czyszczeniu tych sprzętów.
Niestety nie istnieją bezpośrednie metody immunoprofilaktyki zakażeń pałeczkami Salmonella – zarówno u ludzi, jak i zwierząt. Nie ma wiec możliwości prowadzenia szczepień ochronnych personelu sprzedającego, czy obsługującego zwierzęta egzotyczne.
