,,W dniach 23 września – 5 października 2016 r. w Johannesburgu odbyła się 17. Konferencja Stron Konwencji o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (CITES), regulującej handel wszystkimi okazami1 chronionych na jej podstawie gatunków. Konferencje Stron CITES odbywają się mniej więcej raz na dwa i pół roku, wtedy też dokonywane są zmiany w załącznikach I i II Konwencji. Opisane poniżej zmiany po ostatniej Konferencji weszły w życie 2 stycznia tego roku, a rozporządzenie2 Unii Europejskiej uwzględniające te zmiany: 4 lutego. ”
Gatunki w CITES są przyporządkowane do trzech załączników (I, II i III), różniących się poziomem ochrony i wymogami w zakresie handlu. Załącznik I obejmuje gatunki bezpośrednio zagrożone wyginięciem. Międzynarodowy handel ich okazami podlega ścisłej reglamentacji i może być dozwolony jedynie w wyjątkowych okolicznościach. Załączniki II i III obejmują gatunki podlegające presji handlowej, których populacje bez właściwych działań ochronnych mogą stać się zagrożone wyginięciem. Handel w celach komercyjnych jest dozwolony, jednakże podlega adekwatnym ograniczeniom. W regulacjach Unii Europejskiej, które wdrażają przepisy CITES w krajach członkowskich UE, w tym w Polsce, gatunki są przyporządkowane do 4 aneksów: A, B, C i D, generalnie odpowiadających załącznikom na zasadzie: I-A, II-B, III-C (zdarzają się jednak wyjątki związane z umieszczeniem gatunku w wyższym aneksie w stosunku do wyjściowego załącznika CITES np. żółw grecki lub peloponeski są objęte II załącznikiem CITES i aneksem A przepisów UE). Działalność komercyjna3 wobec okazu gatunku wpisanego do aneksu A, jest możliwa jedynie po wcześniejszym uzyskaniu indywidualnego świadectwa UE zwalniającego z zakazów dotyczących prowadzenia takiej działalności. Z komercyjnym wykorzystywaniem okazów gatunków z aneksu A wiąże się też obowiązek ich indywidualnego, trwałego oznakowania. Planując działania komercyjne wobec okazu należącego do aneksu B musimy natomiast pamiętać o konieczności posiadania dokumentów świadczących o legalnym sprowadzeniu lub rozmnożeniu danego okazu. Import okazów z aneksów A i B wymaga zezwoleń: eksportowego z kraju wywozu, i importowego, wydanego przez organ zarządzający CITES unijnego kraju wwozu.
Podczas ostatniej Konferencji Stron CITES część gatunków zostało włączonych do najbardziej restrykcyjnego załącznika I, co oznacza brak możliwości handlu komercyjnego osobnikami pochodzącymi ze środowiska przyrodniczego. Import spoza UE osobników pochodzących z hodowli jest jednakże możliwy, po uzyskaniu odpowiednich zezwoleń: eksportowego z kraju wywozu i importowego z unijnego kraju wwozu. W przypadku, gdy osobniki tych gatunków mają podlegać sprzedaży na obszarze UE, przed podjęciem takich działań należy uzyskać wspomniane świadectwo UE. Jednym z takich gatunków jest żako (Psittacus erithacus) – przeniesiony z załącznika II do I i z aneksu B do A.
W następstwie tej zmiany nie będzie możliwy handel osobnikami tego gatunku pochodzącymi ze środowiska przyrodniczego, który mimo popularności hodowli żako wciąż ma miejsce i zagraża populacji. Co ważne, nie jest to nowy gatunek w CITES, a jedynie o zaostrzonym statusie ochronnym. Hodowcy już wcześniej powinni więc dokumentować legalność pochodzenia posiadanych i sprzedawanych osobników. Dla okazów uzyskanych u polskich hodowców, podstawowym dokumentem świadczącym o hodowlanym pochodzeniu nadal pozostaje orzeczenie powiatowego lekarza weterynarii o wykluciu w niewoli. Jeśli w tym dokumencie nie ma odniesienia do przodków osobnika, dodatkowo potrzebne są dokumenty, które świadczą o legalnym pochodzeniu stada hodowlanego4. W przypadku okazów, które pozostają u hodowcy, który je rozmnożył, też nic się nie zmienia: orzeczenie takie staje się podstawą rejestracji. Dopiero przed podjęciem działań komercyjnych należy uzyskać omówione wyżej świadectwo (podstawą do jego wydania staną się dokumenty dotyczące pochodzenia osobnika). Dla okazów z aneksu A podlegających działaniom komercyjnym istnieje też wymóg znakowania: podstawową metodą znakowania ptaków wyklutych w hodowli jest obrączka bezszwowa. Dla ptaków wyklutych przed wejściem w życie przepisów, obrączki tej, o ile nie była wcześniej założona, już się nie zastosuje, wtedy należałoby zastosować inną pewną i wiarygodną metodę identyfikacji, np. mikroczip (który jest podstawową metodą znakowania pozostałych kręgowców). Po uzyskaniu świadectwa, jest ono przekazywane osobie kupującej, świadczy już ono w pełni o legalności pochodzenia i nie ma potrzeby przekazywać wraz z nim dokumentów dotyczących hodowlanego pochodzenia. Świadectwo to stanie się też podstawą rejestracji ptaka przez nowego właściciela.
Gatunkiem, który także został włączony do załącznika I jest gekon z gatunku Lygodactylus williamsi (znany pod różnymi nazwami, np. gekon Williamsa, turkusowy lub błękitny). To endemit występujący wyłącznie na pojedynczych stanowiskach w Tanzanii. Mimo że jego pozyskanie i eksport z Tanzanii nigdy nie były dozwolone prawnie w tym kraju, wiele zwierząt zostało wywiezionych m.in. do USA i Europy, gdzie obecne są również w amatorskich hodowlach. Sprzedaż osobników tego gatunku na obszarze UE jest analogicznie dozwolona jedynie po uzyskaniu świadectw zwalniających z zakazów dotyczących podejmowania działań komercyjnych.
Gatunkami, które w wyniku ustaleń ostatniej Konferencji Stron CITES znalazły się w załączniku I i aneksie A są także endemiczne jaszczurki z rodzaju Abronia występujące w Środkowej i Południowej Ameryce: A. anzuetoi, A. campbelli, A. fimbriata, A. frosti, A. meledona, a także chińska jaszczurka krokodylowata (Shinisaurus crocodilurus) – gatunek przeniesiony z załącznika II, o zasięgu ograniczonym do pojedynczych stanowisk w południowych Chinach i północnym Wietnamie, nazwę i popularność w hodowli, a co za tym idzie nadmierną eksploatację, zawdzięczający podobieństwu do krokodyla.
Podobnie, najbardziej restrykcyjnym załącznikiem objęto endemiczne dla wietnamskiej wyspy Hon Khoai gekony z gatunku Cnemaspis psychedelica, o bardzo charakterystycznym ubarwieniu w kolorach pomarańczowym, fioletowym, żółtym i zielonym, o zaskakującym, a według twórców nazwy: psychodelicznym układzie, mogącym także budzić skojarzenia z obrazowaniem widoku żywego organizmu w podczerwieni. Wszystkie te gatunki są nadmiernie eksploatowane przede wszystkim na potrzeby rynku zoologicznego. Do załącznika I włączono też endemiczną żabę pochodzącą z jeziora Titicaca w Ameryce Południowej Telmatobius culeus, nadmiernie eksploatowaną nie tylko na rynek zoologiczny, ale i z uwagi na mięso („żabie udka”), produkty medycyny tradycyjnej, a nawet amulety i inne wyroby ze skóry tego zwierzęcia.
W załączniku II i aneksie B znalazły się pozostałe gatunki jaszczurek z rodzaju Abronia (z zerową kwotą eksportową dla pochodzących ze środowiska okazów wybranych gatunków). Podobnie włączono do załącznika II afrykańskie kameleony karłowate z rodzajów Rhampholeon i Rieppeleon. To jedyne kameleony dotąd nie objęte przepisami CITES. Grupa ta składa się z szeregu małych gatunków, z których największy osiąga 11 cm długości. Według autorów propozycji włączenia gatunków do CITES część z nich jest zagrożona utratą siedlisk i międzynarodowym handlem, a część jest na tyle podobna do bardziej zagrożonych gatunków, że utrudnia to skuteczne egzekwowanie przepisów. Zagrożenie stanowiło również przesunięcie trendów handlowych na te gatunki ze względu na brak objęcia ich regulacjami w handlu, co w dalszej perspektywie mogło przełożyć się na ich wyginięcie. Kolejnym gatunkiem włączonym do załącznika II jest gekon z gatunku Paroedura masobe. Ten nocny gekon to endemit występujący wyłącznie na Madagaskarze. Jego charakterystyczne ciemne ubarwienie i białe kropki przywodzą na myśl gwiezdną konstelację. Degradacja siedlisk gatunku o tak ograniczonym zasięgu występowania stanowi dla niego duże zagrożenie. Co najmniej równie istotnym zagrożeniem jest pozyskiwanie na rynek zoologiczny, dlatego UE wraz z Madagaskarem zdecydowała się na zgłoszenie propozycji włączenia gatunku do CITES.
Jaszczurki z rodziny Lanthanotidae (z zerową kwotą eksportową na cele komercyjne dla okazów pochodzących ze środowiska), z jedynym gatunkiem: Lanthanotus borneensis, endemitem z Borneo oraz endemiczne dla Kenii żmije Atherisdes aixi i Bitis worthingtoni, również znalazły się w załączniku II CITES (aneks B przepisów UE).
Hodowcy żółwi powinni zwrócić uwagę na zmiany w zakresie ochrony słodkowodnych żółwi miękkoskorupowych (żółwiaków). Ich pozyskiwanie na potrzeby hodowli żywych zwierząt to tylko jedna z przyczyn nadmiernego eksploatowania (i nie najważniejsza, gdyż ich hodowla nie jest zbyt popularna), choć inne przyczyny dotyczą raczej regionu azjatyckiego, gdzie żółwie te użytkowane są na mięso i jaja w celach spożywczych, tłuszcz do specyfików paramedycznych, pamiątki i przedmioty użytkowe z karapaksów. Wiele z gatunków, głównie azjatyckich, było już wcześniej objętych przepisami, ale dawało się zauważyć przenoszenie handlu na gatunki nie objęte restrykcjami, dlatego do CITES włączono sześć gatunków z Afryki i Bliskiego Wschodu, tak by zapobiec ich zagrożeniu – wszystkie one mogą być importowane do UE po uzyskaniu zezwoleń: eksportowego i importowego, a ich sprzedaży muszą towarzyszyć dokumenty legalności pochodzenia. Nowo włączone do załącznika II i aneksu B gatunki tych żółwi to: Cyclanorbis elegans, Cyclanorbis senegalensis, Cycloderma aubryi, Cycloderma frenatum, Trionyx triunguis, Rafetus euphraticus.
Ograniczenia wynikające z przyporządkowania do załącznika II i aneksu B obowiązują od tego roku także wobec żab z gatunków: Dyscophus guineti i Dyscophus insularis. Decyzją ostatniej Konferencji Stron CITES przeniesiono również z załącznika I do załącznika II (aneks B) żabę Dyscophus antongilii. W efekcie zrównano status ochronny wszystkich żab zwanych z uwagi na ubarwienie pomidorowymi, lub, w odniesieniu do gatunków o mniej atrakcyjnym ubarwieniu: pseudopomidorowymi.
Podobnym statusem ochronnym objęto 3 gatunki żab, endemitów z Madagaskaru, z rodzaju Scaphiophryne: S. boribory, S. marmorata, S. spinosa oraz chińskiego endemita – traszkę hongkońską (Paramesotriton hongkongensis).
Dla akwarystów – amatorów hodowli mniej popularnych gatunków ważną informacją jest objęcie załącznikiem II CITES (aneksem B) ryby z rodzaju Holacanthus. Ryby z tego rodzaju znane są jako ustniczki, a gatunek o którym mowa to Holacanthus clarionensis, znany czasem pod angielską nazwą Clarion angelfish.
To ryba o nierównomiernym pomarańczowym ubarwieniu: od jaskrawopomarańczowego do brązowo-beżowego (określanego jako kawowy), z elementami jaskrawoniebieskimi i żółtymi. Gatunek występuje u zachodnich wybrzeży Meksyku, głównie w archipelagu Revillagigedo. Kurczenie się zasięgu występowania gatunku i spadek liczebności populacji okazały się na tyle daleko idące, że zaistniała potrzeba regulacji handlu gatunkiem. Obecnie więc eksport tego gatunku może nastąpić wyłącznie po upewnieniu się, że pobranie danej liczby osobników nie zaszkodzi populacji. Przed importem do UE należy uzyskać zezwolenie importowe CITES, a sprzedając osobniki przekazywać dokumenty legalności pochodzenia nabywcy.
Na koniec warto wspomnieć o jeszcze dwóch, nowo włączonych do CITES grupach gatunków, które, choć rzadko, mogą pojawić się w hodowlach. Wszystkie łodziki (rodzaj Nautilus) objęto załącznikiem II (aneks B). To bardzo charakterystyczne gatunki, jako jedyne z obecnie występujących głowonogów mają muszlę zewnętrzną. Uważane są za żywą skamieniałość, gdyż budową i ekologią przypominają bardziej pierwsze głowonogi sprzed setek milionów lat niż współczesne ośmiornice, mątwy czy kałamarnice. Łodziki są pozyskiwane lokalnie dla mięsa, a w handlu międzynarodowym dla muszli i wyrobów z nich wykonanych w celach pamiątkarskich, zdobniczych i jubilerskich, a także, choć niezbyt często, jako żywe zwierzęta przetrzymywane w celach hobbystycznych. Nadmierne pozyskiwanie w połączeniu z degradacją siedlisk i wolną odbudową populacji wynikającą z charakterystyki biologicznej skłoniło kraje do objęcia gatunków regulacją handlu. Inne mięczaki, ślimaki z rodzaju Polymita, kubańskie endemity, objęto najbardziej restrykcyjnym załącznikiem I CITES (aneks A przepisów UE) ze względu na jeszcze większe zagrożenie nadmiernym pozyskiwaniem. Ma to mniejsze znaczenie dla hodowców-amatorów, gdyż gatunki te są rzadko spotykane w amatorskich hodowlach, a są obecne w handlu głównie jako muszle do wyrobu ozdób, biżuterii i wyrobów rękodzielniczych.
1 Pojęcie okazu dotyczy osobników żywych i martwych oraz wszelkich ich części, produktów przetworzonych i pochodnych.
2 Rozporządzenie Komisji (UE) 2017/160 z dnia 20 stycznia 2017 r. zmieniające rozporządzenie Rady (WE) nr 338/97 w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi.
3 Działalność komercyjna w przepisach UE jest rozumiana szeroko, w szczególności poprzez: kupno, oferowanie kupna, pozyskiwanie do celów komercyjnych, wystawianie na widok publiczny do celów komercyjnych (w tym prezentowanie zwierząt na wystawie sklepów, czy też na biletowanych wystawach zwierząt), wykorzystywanie dla zysku, sprzedaż (w tym wymiana), przechowywanie w celu sprzedaży, oferowanie do sprzedaży lub transport w celu sprzedaży.
4 w myśl art. 54 rozporządzenia Komisji (WE) nr 865/2006 ze zmianami.
