Probiotyki w praktyce dietetycznej

Według jednej z klasycznych definicji probiotyki to żywe (i martwe) mikroorganizmy (oraz produkty ich metabolizmu) dodawane do pokarmu człowieka lub zwierząt, mające na celu zmianę składu mikroflory biorcy korzystną dla jego zdrowia i/ lub produkcyjności. Inna z kolei definicja mówi, że probiotyk to dodatek pokarmowy zawierający żywe mikroorganizmy, które korzystnie działają na organizm gospodarza przez poprawę bilansu mikroflory jelitowej. Stosowanie tych mikroorganizmów może przynosić wiele korzyści, w tym pobudzanie wytwarzania krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych (octowego, mlekowego), regulację metabolizmu lipidów i cholesterolu, obniżanie pH w jelitach, wytwarzanie końcowych produktów metabolizmu, które bezpośrednio hamują bakterie patogenne, blokowanie przylegania bakterii patogennych do komórek jelitowych, zmniejszanie ilości amoniaku i mocznika we krwi oraz wytwarzanie witamin z grupy B.  

prof. dr hab. Michał Jank

Zakład Farmakologii i Toksykologii, Instytut Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie

Probiotyk a mikrobiota

Jednakże we współczesnej biologii termin „probiotyk” nie funkcjonuje bez określenia „mikrobiota”. Mikrobiota to całość mikroorganizmów bytujących w danym narządzie/ układzie organizmu. Skład mikrobioty (czyli populacja mikroorganizmów) znajduje się w stanie równowagi dynamicznej i istnieje wiele czynników, które mogą go zmieniać. Takimi czynnikami są bez wątpienia choroby, np. przewodu pokarmowego, które powodują zmianę warunków środowiskowych bytowania mikroorganizmów, a w efekcie nadmierną proliferację mikroorganizmów „niekorzystnych” i zmniejszenie się populacji mikroorganizmów „korzystnych”. Dlatego też obecnie probiotyki stały się podstawowym narzędziem w regulowaniu składu mikrobioty. Wynika to z faktu, że jako bakterie mogą one wchodzić w interakcję z innymi mikroorganizmami w organizmie (korzystnymi i niekorzystnymi), są rozpoznawane przez układ immunologiczny żywiciela, stymulują jego odpowiedź immunologiczną oraz mogą samodzielnie wytwarzać pewne metabolity. Prowadzone obecnie intensywne badania naukowe doprowadziły m.in. do opisania składu mikrobioty jamy ustnej psów zdrowych i z chorobami przyzębia, jelita grubego psów otyłych, jelita grubego psów leczonych antybiotykami czy skóry psów. Wyniki tych badań wykazały także, że możemy modyfikować skład tej mikrobioty, między innymi przez podawanie bakterii probiotycznych.

Bakterie probiotyczne

Komercyjne preparaty zawierające bakterie probiotyczne przeznaczone dla psów i kotów są z punktu widzenia prawa traktowane tak samo, jak mieszanki paszowe uzupełniające, czyli są de facto karmami dla zwierząt. Oznacza to, że każdy szczep bakterii probiotycznych jest traktowany dokładnie tak samo, jak dodatek paszowy lub surowiec paszowy i aby mógł być legalnie sprzedawany na rynku, musi zostać wpisany na listę dodatków paszowych prowadzoną przez European Food Safety Agency (EFSA). Wpisanie takiego probiotyku na tę listę wymaga przeprowadzenia badań potwierdzających jego skuteczność w określonym wskazaniu, co jest niestety kosztowne. W efekcie lista bakterii probiotycznych zarejestrowanych przez EFSA do stosowania u psów i kotów jest niezwykle krótka i liczy zaledwie kilka pozycji. Zarejestrowane probiotyki należą do grupy bakterii kwasu mlekowego (Lactobacillus sp.) oraz bakterii kałowych (Enterocossus sp.) i przy długotrwałym stosowaniu wykazują znaczną zdolność do modyfikacji składu mikrobioty u zwierząt chorych, ale dokładny mechanizm ich działania nie jest jasny. W praktyce weterynaryjnej wykorzystuje się także wiele szczepów bakterii probiotycznych pochodzących z preparatów przeznaczonych dla ludzi i to mimo braku ich rejestracji dla zwierząt. W tym przypadku jednak istnieje niewiele badań wskazujących na efekty ich działania u psów i kotów, co znacznie utrudnia ocenę ich skuteczności w praktyce.

Tabela 1. Mechanizmy działania szczepów probiotycznych dla psów i kotów uznanych i zarejestrowanych przez EFSA (Berwid-Wójtowicz 2020)

Jednym z czynników determinujących prawidłowe działanie przewodu pokarmowego jest odpowiednia jego mikroflora. Dobroczynny wpływ mikroorganizmów zamieszkujących jelita jest niepodważalny. Każde zaburzenie wewnętrznej harmonii bakterii jelitowych może skutkować negatywnymi konsekwencjami dla zdrowia zwierzęcia. Z tego powodu należy o nie odpowiednio dbać, między innymi przez dostarczanie substancji prebiotycznych, które warunkują właściwy wzrost bakterii probiotycznych. Przykładem takich związków są fruktooligosacharydy oraz mannanooligosacharydy. Ich źródło może stanowić gama składników mających zastosowanie w dietetyce weterynaryjnej. Są to między innymi drożdże browarniane, a także wiele gatunków roślin, takich jak cykoria. Dzięki ich zastosowaniu w diecie zwierzęcia można w łatwy sposób wspomagać pracę przewodu pokarmowego już na etapie karmienia. Seria Carnilove True Fresh dla psów i kotów została wzbogacona o dodatek związków pełniących funkcję naturalnych prebiotyków, dzięki temu nie jest konieczne ich suplementowanie.

lek. wet.
Kamil Kowalczyk

ekspert ds. żywienia Carnilove

Probiotyki w żywieniu zwierząt

Stosowanie probiotyków w praktyce wymaga znajomości kilku podstawowych zasad oraz świadomości spodziewanych efektów. Kluczowe znaczenie mają bowiem zakładany czas podawania szczepów probiotycznych, tolerancja szczepu na niekorzystne warunki panujące w przewodzie pokarmowym (pH środowiska, działanie żółci, hydrofobowość) czy tzw. generacja preparatu. Jeżeli chodzi o czas stosowania probiotyku, to w przypadku podawania go zwierzętom z przewlekłymi biegunkami lub po długotrwałych terapiach antybiotykowych raczej należy nastawić się na podawanie preparatu liczone w tygodniach. O ile bowiem antybiotyk silnie działający na bakterie beztlenowe w przewodzie pokarmowym jest w stanie spowodować silne zaburzenia mikroflory już po kilku dniach podawania, o tyle przywrócenie jej do stanu wyjściowego może wymagać podawania probiotyków nawet przez 6–8 tygodni. 

Z kolei pomysł klasyfikowania probiotyków na generacje pojawił się w odniesieniu do produktów przeznaczonych dla ludzi, gdzie określono cztery generacje probiotyków uzależnione od stopnia ich zabezpieczenia przed niekorzystnymi czynnikami (tab. 2.). Takie zabezpieczenie przekłada się na bezpieczeństwo, skuteczność działania oraz przeżywalność szczepu probiotycznego zarówno w wyniku przechowywania, jak i w przewodzie pokarmowym gospodarza. Niestety, w przypadku produktów weterynaryjnych właściwie niewiele wiadomo o ich potencjalnych generacjach, aczkolwiek wydaje się, że wprowadzenie takiej klasyfikacji mogłoby także mieć sens. 

Na pewno na skuteczność preparatów duży wpływ ma ich kontrola jakościowa i ilościowa, jeśli jest prowadzona. Mając na uwadze niewielką liczbę produktów przeznaczonych dla psów i kotów obecnych na naszym rynku, raczej trudno zakładać, że porównywanie ich jakości może być przedmiotem zainteresowania niezależnych podmiotów kontrolnych. Natomiast na pewno warto zwrócić uwagę na opakowanie, w jakim produkt jest dostarczany. W tym przypadku na pewno wysokiej jakości kapsułki chroniące przed pochłanianiem wilgoci opakowane w blistry z barierowej folii będą zapewniały skuteczną ochronę bakterii przed niekorzystnym działaniem czynników zewnętrznych.  

Jak podawać probiotyki?

Każdy produkt oferowany na rynku jako mieszanka paszowa uzupełniająca powinien posiadać wyraźne wskazanie do jego zastosowania. Sama obecność korzystnych mikroorganizmów w danym produkcie nie jest ani gwarancją, ani podstawą do formułowania wskazań opartych na mechanizmie działania probiotyków. W celu osiągnięcia konkretnych efektów kluczowe wydaje się dobranie czasu suplementacji i odpowiedniego szczepu bakterii, co jednak przy bardzo krótkiej liście szczepów zarejestrowanych przez EFSA wydaje się mało realne. Z drugiej strony wiadomo także, że podawanie probiotyków jedno- czy wieloszczepowych ma ograniczoną zdolność do trwałego wpływu na skład mikrobiomu jelitowego. Dlatego renesans przeżywa obecnie zabieg transferu mikrobioty (treści pokarmowej) od osobnika zdrowego do chorego i to także w medycynie konwencjonalnej. Coraz dokładniej opracowywane są procedury przeszczepu treści kałowych od psów zdrowych do psów chorych, tym bardziej że w medycynie ludzkiej jest to skuteczna technika (83–92% ustąpienia objawów klinicznych) pozwalająca na leczenie uporczywej i nawracającej biegunki o etiologii Clostridium difficile. W literaturze pojawiają się pierwsze publikacje potwierdzające skuteczność transferu treści kałowych u psów przy biegunkach spowodowanych przez Clostridium perfringens, u psów z IBD czy szczeniąt chorych na parwowirozę.

Tabela 2. Skrócona charakterystyka stopnia zabezpieczenia szczepów o właściwościach probiotycznych (na podstawie Berwid-Wójtowicz 2020).

Jak więc widać, trwałe istotne zmiany mikrobiomu mogą być związane zarówno z gwałtownymi interwencjami, jak i długofalowym wpływem jakiegoś czynnika. Dlatego lekarz weterynarii, tworząc zalecenia, powinien opierać się na możliwych do osiągnięcia efektach w świetle medycyny opartej na faktach (EBM, evidence based medicine), powstałych w oparciu o analizy badań z randomizacją lub metaanalizy. Mimo powszechnej dostępności różnych preparatów zawierających żywe kultury bakterii niewiele z nich ma udokumentowany wpływ na przewidywalną modyfikację mikrobioty pozwalającą uzyskać konkretny efekt kliniczny. Dlatego należy zachować wysoką ostrożność wobec pacjentów w ciężkim stanie klinicznym, na oddziałach intensywnej terapii czy z niedoborami odporności, decydując się, aby podać im jakąkolwiek żywą bakterię podpisaną czasem po prostu „probiotyk”. 

Niezależnie od pewnych ograniczeń natury legislacyjnej i stosunkowo nieznacznej liczby przebadanych u zwierząt szczepów probiotycznych wydaje się, że przyszłość stosowania probiotyków w weterynarii małych zwierząt maluje się w jasnych barwach, szczególnie w świetle nadchodzących zmian dotyczących stosowania antybiotyków w terapii zwierząt. 

W publikacji wykorzystano tabele pochodzące z: Berwid-Wójtowicz S. (2020), Praktyczne aspekty wpływania na mikrobiotę jelitową [w:] Jank M. (red), Żywienie i dietetyka zwierząt (diety i suplementy), „Magazyn Weterynaryjny” – Monografia 3, (3), 18–25, ISBN 978-83-958389-2-7.