Tekst: prof. dr hab. Piotr Ostaszewski
Zakład Dietetyki, Katedra Nauk Fizjologicznych, Instytut Medycyny Weterynaryjnej, SGGW w Warszawie
Ludzie i psy związali swoje losy już dawno. Według ostatnich badań miało to miejsce przed około 30 tysiącami lat. Od samego początku wykorzystywano wrodzone predyspozycje psów do ruchu. Zwierzęta te towarzyszyły ludziom w polowaniach, pilnowały obejścia i członków rodziny, nadzorowały pasące się zwierzęta, stopniowo, wraz z postępem cywilizacji uczestniczyły w patrolach, wykrywały narkotyki i materiały wybuchowe, wreszcie szukały zaginionych. Wraz ze wzrostem stopy życiowej w wielu krajach, zwłaszcza europejskich, obserwowanym szczególnie po drugiej wojnie światowej oraz zmianą podejścia do pracy wykonywanej przez psy, nastąpił znaczący wzrost zainteresowania udziałem psów w różnych dyscyplinach sportowych.
Rozwinęła się także znacząco w ciągu ostatniego trzydziestolecia opieka weterynaryjna nad psami sportowymi. Początkowo obejmowała ona przede wszystkim psy sprinterskie i psy zaprzęgowe. Obecnie lekarze weterynarii opiekują się psami uczestniczącymi w licznych dyscyplinach sportowych, jak również zajmują się psami pracującymi. Lekarze w ramach medycyny sportowej współpracują także z terapeutami, co pozwala na sprawną rehabilitację chorego psa i jego szybki powrót nie tylko do zdrowia, lecz także do osiągnięcia pełnej sprawności fizycznej. Uzyskana sprawność jest często znacząco wyższa niż w przypadku psów niepracujących. Niestety, wielu opiekunów nie zdaje sobie sprawy z tego, że pies sportowy czy pracujący wymaga szczególnej opieki, nie tylko pod względem odpowiedniego treningu, lecz także zbilansowanego żywienia. Właściwie przygotowana dieta jest tu jednym z kluczowych czynników wpływających na wyniki sportowe osiągane przez psa.
Wzrost i rozwój szczeniąt
Wzrost organizmu psa to złożony proces. Decydującą rolę odgrywają w nim czynniki genetyczne, środowiskowe i żywieniowe. Zbilansowana dieta w okresie wzrostu stanowi niezwykle ważny czynnik prawidłowego rozwoju szczeniaków. Spożywany pokarm wpływa bezpośrednio na rozwój i kształtowanie układu kostnego oraz mięśni. Wzmacnia także układ odpornościowy, ograniczając ryzyko zakażeń wirusowych, bakteryjnych i pasożytniczych. Wzrost psów przebiega bardzo intensywnie w porównaniu z innymi gatunkami zwierząt i z człowiekiem. Szczenięta, szczególnie ras dużych i szybko rosnących, np. owczarki niemieckie czy labradory, w ciągu pierwszego roku życia zwiększają swoją masę kilkaset razy (masa urodzeniowa 200–300 g, a w wieku roku nawet 30–40 kg) i dlatego potrzebują znacznie więcej białka, witamin i składników mineralnych niż psy ras małych, np. jamniki i foksteriery. W tym okresie najważniejsze są jakość i wzajemne proporcje oferowanych składników, a w mniejszym stopniu ich ilość. Rozwój tkanki kostnej, a szczególnie kości długich i stawów kończyn jest również silnie uzależniony od diety. W czasie wzrostu chrząstka ulega stopniowej mineralizacji i przekształca się w tkankę kostną. Proces ten trwa do czasu, gdy kość osiągnie swoją ostateczną długość. Szczególną uwagę należy tu poświęcić szczeniętom ras dużych i olbrzymich. Okres wzrostu i osiągnięcia ostatecznej masy ciała trwa u tych ras dłużej, nawet do dwóch lat, w przeciwieństwie do psów ras miniaturowych, które kończą swój wzrost i rozwój w wieku około roku. Dlatego sposób żywienia szczeniąt, szczególnie ras dużych i olbrzymich, staje się zagadnieniem niezwykle ważnym dla ich prawidłowego wzrostu i rozwoju.
Znaczenie żywienia w przygotowaniu motorycznym szczeniąt
Zbilansowana dieta w okresie młodzieńczym stanowi niezwykle ważny czynnik prawidłowego rozwoju szkieletu i mięśni. Wzmacnia także odporność. Szczenięta ras dużych i olbrzymich potrzebują znacznie więcej białka, witamin i związków mineralnych niż psy ras małych, przy czym najważniejsze są tu jakość i wzajemne proporcje oferowanych składników, a w mniejszym stopniu ich ilość. Pierwsze pół roku życia psa to faza najintensywniejszego wzrostu, później tempo to maleje.
Energia – zapotrzebowanie na energię pochodzącą z pokarmu u rosnących psów jest wysokie. Ilość podawanych kalorii powinna uwzględniać wiek i masę ciała, tak aby przeciwdziałać ryzyku nadwagi i otyłości. Niestety, z uwagi na różnorodność ras psów i ich odmienny temperament nie ma uniwersalnego przelicznika – do każdego zwierzęcia musimy podejść indywidualnie. W tym celu masę metaboliczną psa (masa aktualna do potęgi 0,75) mnożymy przez 70, to jest ilość wymaganych kcal/kg tej masy. Jeśli pies jest młody, bardzo ruchliwy, to do bazowych kalorii należy dodać energię zużywaną na różne aktywności i stany fizjologiczne. Oznacza to, że wyliczone kalorie określające spoczynkowe zapotrzebowanie na energię (RER) należy pomnożyć przez odpowiedni współczynnik, który dla młodych rosnących psów mieści się w przedziale 2–3, a dla ciężko pracujących dorosłych zwierząt może wzrosnąć nawet ośmiokrotnie. W ten sposób uzyskujemy dzienne zapotrzebowanie energetyczne (DER) dla danego psa. Zbyt duża ilość energii pochodzącej z tłuszczów i węglowodanów podawanej szczeniętom, zwłaszcza dużych ras, wywołuje intensywny przyrost masy ciała, przede wszystkim mięśni i tkanki tłuszczowej, co stanowi zagrożenie wystąpienia chorób ortopedycznych, takich jak dysplazja stawów biodrowych (HD) i osteochondroza (OC). W licznych badaniach wykazano, że nadmierna masa w okresie wzrostu może deformować stawy biodrowe, tym samym zwiększając ryzyko wystąpienia dysplazji. Dlatego wolniejsze przyrosty są korzystne dla prawidłowego rozwoju układu kostnego psów w okresie szczenięcym.
Białko – u młodych psów białko pokarmowe jest przede wszystkim wykorzystywane do wzrostu i rozwoju organizmu. Dlatego bilans azotowy u tych zwierząt jest dodatni, to znaczy procesy anaboliczne przeważają nad katabolicznymi. Karma podawana rosnącym psom powinna mieć wysoką kaloryczność, a co za tym idzie, również znaczną zawartość białka. Dla szczeniąt ras olbrzymich zalecana ogólna ilość białka wynosi nie mniej niż 22% suchej masy, a dla szczeniąt pozostałych ras nawet powyżej 29%. Dobrze jest, jeśli przynajmniej połowa tego białka jest pochodzenia zwierzęcego. Co ciekawe, białko zawarte w diecie rosnących psów, nawet w nadmiarze, pozostaje bez wpływu na rozwój kości i przyrost masy ciała. Nadmiar białka nie zwiększa ryzyka chorób układu kostnego i nie zmienia wzrostu kości na długość.
Tłuszcz – tłuszcze stanowią główne źródło energii dla szczeniąt. Dostarczają prawie 2,5 razy więcej energii niż białka i węglowodany i dlatego ich zawartość w głównej mierze decyduje o kaloryczności pokarmu. Zwiększają również smakowitość. Minimalna zawartość tłuszczu pozwalająca na sprawne wchłanianie witamin A, D, K i E wynosi 1–2% całej masy pokarmu. Pokarm dla szczeniąt powinien zawierać 8–12% tłuszczu w suchej masie karmy, ale nie powinien przekraczać 40%. Obecne w tłuszczach nienasycone kwasy tłuszczowe n-3 i n-6 są kwasami niezbędnymi, ponieważ w organizmach ssaków nie ma możliwości ich syntezy. Są obecne w olejach roślinnych i zwierzęcych. Stanowią cenne źródło energii, wspomagają prawidłowy rozwój tkanki nerwowej oraz słuchu i wzroku. Poprawiają kondycję skóry, są substratem do syntezy cytokin i eikozanoidów.
Węglowodany – psy nie mają określonego zapotrzebowania na cukry. Ze względu na zwiększone zapotrzebowanie energetyczne w okresie młodzieńczego wzrostu wskazany jest dodatek węglowodanów strawnych, głównie skrobi lub białka będącego źródłem aminokwasów glukogennych. Ich źródłem mogą być warzywa po obróbce termicznej i rozdrobnieniu. Psy mogą także w małej ilości spożywać owoce. Glikozaminoglikany (kwas hialuronowy, siarczan chondroityny, glukozamina) są substancjami biorącymi udział w syntezie chrząstki i mazi stawowej. Ich dodatek do karmy skutecznie chroni chrząstki przed uszkodzeniem, zwłaszcza u szczeniąt ras dużych i olbrzymich. Zawartość włókna nie powinna przekraczać 5%.
Składniki mineralne i witaminy – w okresie szczenięcym zapotrzebowanie na składniki mineralne i witaminy jest wyższe niż u psów dorosłych. Szczególną uwagę należy zwrócić na wapń, który jest niezbędny do prawidłowego rozwoju kości. U szczeniąt ras dużych zawartość wapnia nie powinna przekraczać 1,2% s.m. karmy. Jeżeli zwierzęta otrzymują zbyt dużo wapnia w diecie, wzrasta u nich ryzyko wystąpienia chorób układu kostnego. Choroby te prowadzą do zniekształceń kości, występowania znacznej bolesności, pojawienia się kulawizn i niechęci do ruchu. Zbyt duża podaż wapnia może się zdarzyć wtedy, gdy szczenięta otrzymują karmę kompletną i zbilansowaną, a dodatkowo są im podawane preparaty wapniowe. Jeśli karma jest przygotowywana w domu, to zbytnie wzbogacanie jej w wapń też może być niebezpieczne dla zdrowia szczeniaka. Spożywanie zbyt dużych ilości wapnia u szczeniąt, zwłaszcza dużych ras, w połączeniu z nadmierną podażą energii pokarmowej, może prowadzić do dysplazji stawów biodrowych oraz do osteochondrozy. Z kolei przy niedostatecznej podaży wapnia, fosforu oraz witaminy D może się pojawiać krzywica. Obecnie występuje ona rzadko, i to u szczeniąt trzymanych w złych warunkach środowiskowych.
Aktywność fizyczna w okresie wzrostu
Ruch jest bardzo ważny dla prawidłowego rozwoju szczeniaka. Należy jednak pamiętać, że jego nadmiar może prowadzić do przemęczenia i stresu. Regularna, ale umiarkowana aktywność fizyczna, taka jak spacery, pływanie i zabawy, sprzyja nauce komend, poprawia koordynację ruchową, a przede wszystkim przeciwdziała nadwadze i otyłości. Obowiązuje tu podstawowa zasada – ruch powinien być swobodny i bez obciążeń. Przez pierwsze dwa miesiące życia szczenięta zapoznają się z różnymi sytuacjami, z jakimi przyjdzie im się zmierzyć w przyszłości, np. poznają teren przyszłych treningów, nawiązują kontakt z innymi psami, także dorosłymi. Trening szczeniaka w swojej najbardziej łagodnej formie powinien rozpocząć się stosunkowo wcześnie, około 7.–8. tygodnia życia. W tym wieku szczeniaki szybko się uczą i łatwo przyswajają nowe informacje. W szkoleniu sportowym wyróżnia się trzy podstawowe etapy szkolenia: wszechstronne, ukierunkowane i specjalne. Szkolenie wszechstronne to stopniowe angażowanie szczeniaka w różne aktywności, dostarczanie różnorakich bodźców, uczenie psa nowych zachowań, a przede wszystkim umożliwienie psu robienia tego, na co ma największą ochotę. Tak wszechstronnie rozwinięty organizm będzie wtedy lepiej przygotowany do kolejnych etapów szkoleń. W tym czasie absolutnie przeciwwskazany jest intensywny trening, taki jak biegi na znaczne odległości (np. przy rowerze) czy pokonywanie długich dystansów po twardych nawierzchniach (np. beton). Nawet skoki, często wykonywane dobrowolnie, czy bieganie po schodach mogą powodować zbyt duże obciążenie szkieletu. W tym czasie mięśnie szczeniąt
nie są jeszcze w pełni wykształcone, kości są elastyczne i miękkie, podatne na odkształcenia, a ruchy słabo skoordynowane, za to zapał do wykonywania poleceń przeogromny. Stanowi to zagrożenie dla zdrowia i prawidłowego rozwoju układu lokomocyjnego. Intensywny wysiłek powinien być podejmowany dopiero po ukończeniu wzrostu somatycznego szczeniąt. U szczeniąt ras dużych dzieje się tak w wieku 14–16 miesięcy, a u największych ras dopiero po ukończeniu 18 miesięcy. Od tego momentu można stopniowo przygotowywać psa do wyczynu sportowego lub do intensywnej pracy.
Strategie żywieniowe u progu sportowej kariery
W miarę dorastania psy są stopniowo przygotowywane do wyczynu sportowego i pełnego zademonstrowania swoich sportowych talentów. W tym procesie niezwykle ważną rolę odgrywa właściwa dieta. Niestety, powstawaniu nowych dyscyplin sportowych w ciągu ostatnich dekad nie towarzyszył równoległy wzrost badań nad wymaganiami żywieniowymi psów uczestniczących w tych nowych aktywnościach (np. agility, próby pracy polowej, obedience). Dlatego nadal przygotowując diety dla psich atletów, posługujemy się zaleceniami opracowanymi tylko dla dwóch psich skrajności: psy sprinterskie i psy zaprzęgowe, odpowiednio je modyfikując w zależności od potrzeb. Biegi sprinterskie i psie zaprzęgi to najstarsze dyscypliny sportowe dobrze przebadane od strony fizjologii trawienia. Natomiast brak jest podstaw naukowych żywienia w pozostałych dynamicznie rozwijających się dyscyplinach sportowych i dlatego obecnie stosowane diety psów uczestniczących w nowych aktywnościach sportowych oparte są na zaadoptowaniu zebranej wiedzy do współczesnych potrzeb. Stosowane wzorce karmienia psów sportowych i pracujących mają duży wpływ na ich pracę i uzyskane wyniki. Od pory karmienia i częstotliwości posiłków zależy nie tylko zmniejszenie mas kałowych, lecz także wzrost kluczowych metabolitów poprawiających kondycję pracującego psa.
Psy sprinterskie, biegające nie dłużej niż 10 minut w ciągu dnia, powinny otrzymywać w ciągu 24 godzin poprzedzających bieg dietę zredukowaną o 20%. Niektórzy zalecają w tym czasie podawanie małych posiłków wysokowęglowodanowych, ale takie postepowanie nie ma naukowego uzasadnienia. Z kolei psy średniozaawansowane, ćwiczące w ciągu dnia przez 20–120 minut, wytwarzają energię z glikogenu i tłuszczu. U tych psów zalecane jest, aby ich dieta zawierała 50% tłuszczu, 20% węglowodanów i nie mniej niż 30% białka. Dieta ta pozwala na sprawne uzupełnianie zapasów glikogenu podczas treningu oraz zwiększa pojemność mitochondrialną pracujących mięśni. Dla zwiększenia wykorzystania tłuszczów zalecane jest, aby psy otrzymywały jeden posiłek dziennie, i to nie wcześniej niż po upływie dwóch godzin od zakończenia ćwiczeń. Niektórzy w ciągu dnia poprzedzającego wyczyn sportowy zalecają znaczne zredukowanie dziennej racji pokarmowej (o 80%), co ogranicza defekacje, przyspiesza rozpad tłuszczu oraz zmniejsza masy kałowe. Psy biorące udział w sportach wytrzymałościowych, przede wszystkim psy zaprzęgowe, otrzymują zwykle dwa duże posiłki dziennie podczas treningu, który, jeśli jest intensywny, oznacza dostarczenie organizmowi 300–500 kcal/kg masy ciała. Taki posiłek powinien zawierać 30% białka, 60–70% tłuszczu i małą ilość węglowodanów nieprzekraczającą 10%. Zwykle jest to w połowie karma komercyjna uzupełniona mięsem o dużej zawartości tłuszczu. Tak przygotowane jedzenie pozwala uzyskać wysoką gęstość kaloryczną i odpowiednią strawność. Ponieważ u tych zwierząt węglowodany nie są paliwem w czasie wysiłku, nie jest zalecana ich powysiłkowa podaż w celu uzupełnienia zapasów glikogenu.
Bardzo ważne jest dostarczanie pracującym psom wody. W czasie wysiłku fizycznego generowane są znaczne ilości ciepła, którego organizm musi się pozbyć, aby uniknąć przegrzania. Woda, a przede wszystkim jej parowanie z górnych dróg oddechowych, jest u psów ważnym procesem termoregulacyjnym. W związku z tym bardzo łatwo jest doprowadzić u psów aktywnych fizycznie do odwodnienia przy zbyt małej podaży wody. Dlatego psy powinny mieć dostęp do świeżej, czystej wody, a jeśli jest to niemożliwe, np. podczas zawodów, woda powinna być podawana przynajmniej trzy razy dziennie.
Specjalistyczne karmy dostępne na rynku zawierają wystarczającą ilość makro- i mikroelementów oraz witamin. Nie stwierdzono, aby zwiększona podaż witamin i minerałów poprawiała wyniki psów sportowych i pracujących i dlatego w specjalistycznych karmach wartości te są zgodne z zaleceniami dla psów, które osiągnęły już swój pełny rozwój somatyczny. Istnieją jednak swoiste zapotrzebowania związane z podwyższoną aktywnością psów pracujących. Na przykład psy zaprzęgowe otrzymujące pokarmy wysokotłuszczowe spożywają więcej niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych. U tych psów zalecana jest zwiększona suplementacja przeciwutleniaczy, np. witamin C, E i A, aby zmniejszyć powstawanie wolnych rodników. Psom rozpoczynającym karierę sportową można podawać HMB. Ta ketokwasowa pochodna leucyny ogranicza uszkodzenie pracujących mięśni, minimalizuje rozpad białek, a także pomaga w naprawie tkanki mięśniowej. Suplementacja HMB zwiększa efekty treningu i pozwala na szybsze przygotowanie zwierząt do zawodów. Co ważne, u ludzi związek ten jest podawany z powodzeniem dzieciom z dystrofią mięśniową, co wskazuje, że może być także bezpiecznie podawany szczeniętom. Z kolei L-karnityna należy do substancji o właściwościach przeciwutleniających. Długotrwały wysiłek fizyczny może zwiększyć zapotrzebowanie organizmu na L-karnitynę, która bierze również udział w transporcie kwasów tłuszczowych. Wspomaga także wydolność tlenową i wytrzymałość mięśni i jest zalecana dla psów aktywnych i uprawiających sport. Karnityna jest syntetyzowana w organizmie psa, a jej niedobór może prowadzić do kardiomiopatrii rozstrzeniowej, co jest obserwowane u bokserów. Chroni także komórki mięśnia sercowego przed uszkodzeniami spowodowanymi brakiem dopływu krwi (niedotlenienie).
W karmie psa pracującego nie powinno zabraknąć związków o działaniu chondroprotekcyjnym, takich jak glukozamina i chondroityna. Wzmacniają one chrząstki stawowe, pobudzają wytwarzanie kolagenu oraz skutecznie przeciwdziałają przeciążeniowym stanom zapalnym stawów. Podobnie działa kwas hialuronowy, który wzmacnia stawy, ogranicza ich stany zapalne, a ponadto poprawia przyswajalność składników odżywczych.
W podsumowaniu należy stwierdzić, że zbilansowana dieta w okresie wzrostu szczeniaka jest niesłychanie ważna i decyduje o całym jego dorosłym życiu i potencjalnym sukcesie sportowym. Psy sportowe i pracujące mają odmienne potrzeby żywieniowe w porównaniu z psami prowadzącymi mniej dynamiczny tryb życia. Ruch i znaczny wysiłek fizyczny wiążą się ze zwiększonym zapotrzebowaniem na energię oraz składniki pokarmowe poprawiające kondycję i wydolność organizmu psa. Na rynku dostępne są specjalistyczne karmy stworzone z myślą o psach wyjątkowo aktywnych, biorących udział w wydarzeniach sportowych oraz pracujących w ciężkich warunkach. Karmy te są godne polecenia. Z kolei samodzielne opracowanie pełnowartościowej i dobrze zbilansowanej diety dla aktywnego psa może się okazać zadaniem zbyt trudnym i ryzykownym. Dotyczy to szczególnie psów ras dużych i olbrzymich. Dlatego nabycie gotowej karmy dla pracującego psa wydaje się być tu najlepszym rozwiązaniem.
