Papugi najczęściej kojarzą się nam z egzotyką i tropikami. Zdecydowana większość spośród ponad 350 znanych ich gatunków zamieszkuje rejony o gorącym klimacie. Jednak istnieją wyjątki – i to one stanowią najbardziej potencjalne zagrożenie bycia gatunkiem obcym inwazyjnym w Europie. Jest nim dość dobrze znana aleksandretta obrożna, ptak występujący pierwotnie w Afryce subsaharyjskiej i południowej Azji, a obecnie spotykany również w Ameryce Północnej, na Bliskim i Dalekim Wchodzie oraz w wielu miastach Europy Zachodniej, w tym od kilku lat w Polsce, grudniowe zdjęcie z zimowej Warszawy wzbudziło sporo sensacji.
Na przestrzeni ostatnich dekad obserwowano łącznie około 100 ptaków w różnych częściach Polski, populację lęgową ocenia się na 10 osobników. W 2018 roku w Nysie zaobserwowano lęg aleksanderetty obrożnej i jest to jak dotąd najdalej na północ i wschód wysunięty punkt w Europie, w którym zauważono taką sensację ornitologiczną. W Europie Zachodniej populacja liczy ok. 90 tysięcy par.
Innym przykładem „zimnotolerancyjnej” papugi jest mnicha (Myiopsitta monachus), ptak, który z racji na swą odporność na warunki atmosferyczne może być z powodzeniem pielęgnowany w naszym klimacie przez cały rok nie tylko w pomieszczeniach zamkniętych, ale i w odpowiednio przygotowanych wolierach ogrodowych.
Zmiany klimatu, w tym łagodniejsze zimy, sprzyjają przeżywaniu papug w środowisku w naszej szerokości geograficznej.
Mnicha – występowanie naturalne i introdukcja
Mnicha jest ptakiem pochodzącym z rozległych rejonów Ameryki Południowej. Pierwotnie występowała na terenie Argentyny, Paragwaju, Urugwaju, Boliwii i na południowych krańcach Brazylii, w której potocznie nazywana jest Caturitta. Znane są trzy podgatunki, nieznacznie różniące się od siebie. Podgatunek nominatywny, największy – Myiopsitta monachus monachus – zasiedla Argentynę od południowo-wschodniej części prowincji Santiago del Estero oraz prowincję Buenos
Aires do granic Urugwaju. Podgatunek M. m. calita, nieco mniejszy, o ciemnoszarej głowie i intensywniej niebieskich skrzydłach, zamieszkuje podnóża Andów od południowo-wschodniej Boliwii i Paragwaju po północno-zachodnią Argentynę. W tym tereny leżące na wysokości do 1000 m n.p.m. Trzecim podgatunkiem jest – M. m. cotorra, która zamieszkuje południowo-zachodnią Brazylię. Wyglądem niemal nie różni się od poprzedniego podgatunku, jedynie część specjalistów zaznacza, że ma jaśniejsze ubarwienie, z większą ilością żółtych akcentów. Czwarty podgatunek – M. m. luchsi – opisywany w literaturze jako mnicha górska, ma zauważalne różnice w wyglądzie i zachowaniu, występuje też w górzystych rejonach Boliwii (1000–3000 m.n.p.m) – w odróżnieniu od innych, nizinnych podgatunków. Przez niektórych naukowców uznawany za osobny gatunek.
Mnicha została celowo lub przypadkowo introdukowana w bardzo wielu rejonach świata, gdzie – jako ptak wyjątkowo plastyczny i z łatwością przystosowujący się do lokalnych warunków – szybko utworzyła liczne i stabilne populacje. Obecnie na mnichy można natknąć się również w innych częściach Brazylii, w Chile, Puerto Rico, na Bermudach, Bahamach, w Meksyku oraz w wielu stanach USA i w Kanadzie. Poza Nowym Światem papugi te występują również w Korei Południowej, Japonii i Izraelu, Maroko, Emiratach Arabskich oraz w kilku państwach europejskich, jak Irlandia, Wielka Brytania, Hiszpania, Portugalia, Francja, Belgia, we Włoszech, Grecji oraz na Gibraltarze, Maderze, Azorach, Balearach, Korsyce, Malcie, Cyprze i Sardynii. Lista krajów jest coraz dłuższa. Widywane były np. w Czechach, Niemczech, Austrii czy Finlandii. Największa populacja przypisywana jest Hiszpanii, tam bytują w Katalonii, Madrycie czy Sewilli.
Naturalnym miejscem występowania tego gatunku są widne lasy parkowe. Jednak doskonale przystosowuje się on również do terenów zmienionych ręką człowieka, jak plantacje czy tereny rolnicze (szkodnik upraw). Obserwowano je także w miastach. Obecne występowanie w Europie obejmuje głównie obszary (pod)miejskie, gdzie ptaki gniazdują i żerują w prywatnych ogrodach i publicznych obszarach zielonych, ale gatunek ten przenosi się już na obszary wiejskie, co widoczne jest np. w Katalonii w postaci szkód w uprawach zbóż. Natomiast w USA uznano, że mnichy są odpowiedzialne za uszkodzenie 30% upraw liczi na Florydzie. W Kalifornii mnichy żerowały na wielu różnych owocach, w tym pomarańczach, morelach, figach, jabłkach, persimmonach, śliwkach i marakuji.
Wygląd
Nazwa łacińska została stworzona w nawiązaniu do dość skromnego ubarwienia tego ptaka, jak na papugę, barwa zielona z akcentami szarości dała kombinację grecko-łacińską Myiopsitta (antyczno greckie mus – mysz i łacińskie psitta – papuga) monachus – po łacinie „mnich”. W krajach anglojęzycznych zwana jest „Quaker parrot”.
Jest to papuga zaliczana do średnich, dorastająca do 29 cm długości, o rozpiętości skrzydeł do 48 cm. Masa ciała nie przekracza 100–150g, samice nieznacznie mniejsze od samców. Osobniki odmiany dziko żyjącej mają szare czoła, policzki oraz piersi. Grzbiet, skrzydła i brzuch są zielone, przy czym zewnętrzna strona ud oraz okolica kupra ma barwę jasnozieloną do żółtozielonej. Końcówki skrzydeł są niebieskawe. Całości opisu dopełniają pomarańczowy dziób i jasnoszare łapy. Dymorfizm płciowy praktycznie nie występuje. Jedyną pewną metodą na potwierdzenie płci danego okazu jest przeprowadzenie testów DNA lub badań endoskopowych. Osobniki młode różnią się od dorosłych jaśniejszym ubarwieniem oraz posiadaniem szarawych piór na czole. Gatunek znajduje się na liście CITES (II załącznik).
W hodowlach uzyskano odmiany barwne: białą, lutino, szarą, cynamonową czy niebieską.
Utrzymanie
Mnichy nie są w naszym kraju szczególnie popularne. Jednak stanowią ciekawy gatunek, może nieimponujący swoim upierzeniem czy wielkością, ale za to ceniony za inteligencję, łatwość oswajania i kontaktowość w chowie indywidualnym. Z reguły łatwo uczą się wymawiać pojedyncze słowa, a nawet całe zwroty i naśladować dźwięki. Trzeba mieć jednak na uwadze, że jak na tak małe papugi są stosunkowo głośne i hałaśliwe, dlatego mogą stanowić kłopot w budynkach wielorodzinnych. Specjaliści nie polecają utrzymywania ptaków pojedynczo ze względu na zachowanie ich dobrostanu. Jeśli jednak ktoś decyduje się na jedną papugę, nie można zapominać, że mimo niewielkich rozmiarów wymaga ona pielęgnowania w obszernej klatce, przeznaczonej dla dużych papug. Musi być ona w całości wykonana z metalu, gdyż mnichy – wbrew pozorom – posiadają stosunkowo mocne dzioby i wykazują znaczne skłonności niszczycielskie, elementy drewniane jak żerdzie będą okorowywane, a zabawki szybko zużywane. Grupa mnich, także hodowlana, doskonale odnajdzie się w obszernej, metalowej, mocnej wolierze zewnętrznej lub wewnętrznej z opcją zewnętrzną, ponieważ ptaki te dobrze znoszą chłody i mogą przebywać w naszym klimacie na zewnątrz praktycznie przez cały rok, z wyjątkiem szczególnie surowych zim (które w ostatnich latach praktycznie się nie zdarzają). Woliera powinna być jednak osłonięta i chroniona przed deszczem oraz wiatrem. Ponieważ są to papugi stadne, w wolierze najlepiej pielęgnować wspólnie kilka (3–5) par hodowlanych. Są to papugi kroczące, doskonale się wspinają, wykorzystują dziób do pomocy, warto zatem urozmaicić wolierę wieloma elementami ułatwiającymi wspinanie. Mnicha jest papugą wybitnie nietypową również ze względu na sposób rozmnażania, a dokładnie – miejsce składania jaj. To jedyny gatunek papugi, która buduje gniazda. W naturze do budowy gniazd służą mnichom gałązki o długości do 60 cm i grubości 5–10 mm, z których wyplatają misterne konstrukcje. Gniazda takie zakładane są na drzewach, ale także na słupach energetycznych i innych elementach wzniesionych ręką człowieka. Średnica okazałej kolonii gniazdowej może przekraczać 3m, a jej masa 200 kg! Budowa takiego obiektu może trwać nawet trzy miesiące. Samica składa średnio 5–7 jaj, wysiaduje je samodzielnie przez 22–24(30) dni. Pisklęta pozostają w gnieździe przez ok. sześć tygodni. W niewoli do lęgów najlepiej dopuszczać ptaki będące w co najmniej drugim roku życia (nie młodsze). Będące w dobrej kondycji papugi mogą wyprowadzić nawet dwa lęgi w roku. Młode można oddzielić od rodziców ok. cztery tygodnie od momentu, w którym opuszczą gniazdo.
Żywienie
W środowisku naturalnym mnichy żywią się głównie nasionami i owocami rozmaitych roślin (w tym ostów), a także ich kwiatami i młodymi pędami. Uzupełnieniem diety są owady i ich larwy. W hodowli należy podawać im dobrej jakości mieszankę ziaren dla papug średnich (choć wiele okazów preferuje mieszanki dla papug dużych), owoce oraz warzywa świeże i suszone. Twardsze ścieramy na tarce. Na ogół chętnie zjadają też proso w kłosach czy kukurydzę w kolbach. Ich przysmakiem są łuskane orzechy. W klatce/wolierze nie powinno również zabraknąć gałązek do korowania (ich obfitość ogranicza zapędy niszczycielskie ptaków). Dietę mnich warto regularnie uzupełniać skiełkowanymi nasionami, a wiosną także karmą jajeczną. Wskazana jest regularna suplementacja preparatami mineralno-witaminowymi. Starannie pielęgnowane mnichy mogą osiągnąć w niewoli wiek 25, a nawet 30 lat, w naturze żyją dużo krócej.
Dlaczego IGO?
Mnicha znalazła się na liście gatunków, które mają być opiniowane na Forum Naukowym ds. IGO przy Komisji Europejskiej w tym roku. W ocenie ryzyka naukowcy uznali, że wpływ na środowisko jest zmienny i można je uznać za gatunek o średnim wpływie (oceniono wpływ na infrastrukturę jako średniowysoki, na rolnictwo średni, a prawdopodobieństwo przenoszenia chorób na niskie). W Wielkiej Brytanii oceniono ryzyko na średnie, z potencjalnym wpływem na konstrukcje rolnicze i sztuczne, uciążliwość hałasu, potencjalne przenoszenie chorób i konkurencję dla rodzimych gatunków – populację tych ptaków w 2019 roku szacowano na 100 osobników. Natomiast problem wysokiego ryzyka przypisuje się gatunkowi w australijskim Queensland ze względu na potencjalny wpływ na komercyjne sady owocowe, uprawy zbóż i infrastrukturę elektroenergetyczną, a także dlatego, że gatunek ten może konkurować z niektórymi gatunkami rodzimych papug o pożywienie na obszarach miejskich.
Mnicha w UE występuje w bioregionie atlantyckim, kontynentalnym i śródziemnomorskim, ale to w bioregionie śródziemnomorskim gatunek ten wykazuje najwyraźniejsze oznaki inwazyjności: w Grecji, we Włoszech, w Portugalii i Hiszpanii populacja rośnie wykładniczo, powodując szkody w uprawach i roślinności oraz infrastrukturze. Nie przeprowadzono badań dotyczących wpływu papug mnich w Belgii, Danii, Francji i Holandii, w związku z czym nie ma udokumentowanych dowodów na inwazyjność w atlantyckich i kontynentalnych regionach biogeograficznych.
Budowanie gniazd przez ten gatunek ma im dawać według naukowców pewne przewagi, ale i zagrożenia, ponieważ gniazda mogą zapewniać kontrolę mikroklimatu (termoregulację), która może mieć kluczowe znaczenie dla określenia sukcesu reprodukcyjnego, ponieważ temperatura wewnątrz gniazda może wpływać na przeżycie i rozwój piskląt. Te warunki mikroklimatyczne w gniazdach, w połączeniu z życiem kolonialnym i ponownym wykorzystaniem gniazd, mogą również sprzyjać wysokiemu obciążeniu pasożytami, co może z kolei negatywnie wpłynąć na sukces lęgowy ptaków. Zaobserwowano, że w swoim naturalnym zasięgu papugi przenoszą duże ilości pasożytów, na które pisklęta są szczególnie wrażliwe, np. Cryptosporidium czy Chlamydia.
Ocenia się też, że pojedynczy ptak może dziennie zjeść ok. 10,6g pożywienia, więc przy dużych wzrostach populacji, np. przy obserwowanej dynamice w rejonie śródziemnomorskim, w mieście mogą go potrzebować rocznie nawet 32 tony! (obliczono na 8 tysięcy osobników).
