Pies jest zwierzęciem stworzonym do ruchu. Zamknięty przez większą część dnia w domu czy też wyprowadzany na krótkie spacery i trzymany na smyczy bez możliwości wybiegania się jest zwierzęciem okaleczonym – zarówno psychicznie, jak i fizycznie. Dzicy przodkowie dzisiejszego psa byli w ciągłym ruchu. W poszukiwaniu zdobyczy przemierzali dziennie dziesiątki kilometrów, angażując swój spryt i węch oraz układ lokomocyjny. Współczesne psy sportowe to przede wszystkim przedstawiciele ras predysponowanych do ciężkiej pracy fizycznej, ale także psy innych ras (w tym mieszańce), które dzięki odpowiedniej budowie i predyspozycjom psychicznym gwarantują uzyskanie sukcesu sportowego. Niestety, wielu opiekunów nie zdaje sobie sprawy z tego, że pies sportowy to pies wymagający szczególnej opieki nie tylko pod względem odpowiedniego treningu, lecz także odporności na choroby oraz zbilansowanego żywienia. Właściwie przygotowana dieta jest jednym z kluczowych czynników wpływających na wyniki sportowe osiągane przez psa.
Tekst: prof. dr hab. Piotr Ostaszewski,
Zakład Biochemii i Dietetyki, Katedra Nauk Fizjologicznych,
Instytut Medycyny Weterynaryjnej, SGGW w Warszawie
Psy zaprzęgowe – cechy charakterystyczne
Psy zaprzęgowe należą do prastarych ras psów pracujących, które pierwotnie służyły człowiekowi w polowaniach, pomagały w wypasie reniferów i innych zwierząt, były wykorzystywane do ciągnięcia sań. Zatem były to przede wszystkim psy pracujące. Rasy psów zaprzęgowych zamieszkiwały obszary o surowym klimacie, takie jak daleka północ Skandynawii, Syberii, Alaska czy Grenlandia, gdzie pomagały w transporcie ludzi i towarów. W dzisiejszych czasach najczęściej są wykorzystywane w wyścigach psich zaprzęgów, ale także w polowaniach oraz w ciągle rozwijającej się turystyce obejmującej coraz odleglejsze, północne rubieże Europy, Ameryki Północnej i Azji. Psie zaprzęgi to zazwyczaj sanie ciągnięte przez psy po lodzie lub śniegu, ale przy zmieniającym się klimacie w warunkach bezśnieżnych coraz częściej używa się lekkiego wózka lub powozu.
W psich zaprzęgach spotykamy psy ras nordyckich, takie jak siberian husky, samojed, alaskan malamute, pies grenlandzki, a także mieszańce tworzone przez kojarzenie ras północnych z chartami, wyżłami i pointerami. Cechami charakterystycznymi tych psów są duża siła, odporność na niskie temperatury, inteligencja, wytrzymałość i zdolność do szybkiej regeneracji. Ważna jest także umiejętność pracy w grupie. Psy zaprzęgowe wręcz uwielbiają ruch i przestrzeń i są bardzo aktywne na spacerach. Zrozumiałe więc jest, że zapotrzebowanie żywieniowe takich psów, bardzo aktywnych fizycznie, jest wyższe niż u psów o przeciętnej aktywności. Psy te wymagają dostarczenia odpowiednio zbilansowanego, dostosowanego indywidualnie do ich potrzeb pokarmu. Dlatego zoptymalizowane żywienie, tj. dostarczające wszystkich ważnych składników odżywczych i energii, jest kluczowym czynnikiem wpływającym na uzyskane wyniki biegu psa sportowego poprzez poprawę ich wydajności i kondycji. Bardzo ważny jest też prawidłowy trening dostosowany do indywidualnych potrzeb każdego psa. Dzięki niemu w organizmach aktywnych fizycznie zwierząt dochodzi do zmian adaptacyjnych wyrażonych między innymi wzrostem siły i masy mięśni, wzrostem masy kości, powiększeniem objętości osocza czy spoczynkowym zwolnieniem rytmu serca. To wszystko wpływa na znaczącą poprawę kondycji wysiłkowej psów zaprzęgowych.
Zapotrzebowanie na energię
Zapotrzebowanie energetyczne psów zaprzęgowych jest bardzo zróżnicowane i zależy od wykonywanej pracy. Poza okresem zawodów czy intensywnych treningów jest ono niskie i nie różni się od zapotrzebowania dorosłego psa o umiarkowanej aktywności – około 1000 kcal dziennie. Natomiast w czasie wielodniowych wyścigów potrzebna ilość energii dostarczonej z pokarmem wzrasta nawet 10-krotnie. Wykazano, że biegnący pies zaprzęgowy potrzebuje 10–12 tysięcy kcal energii dziennie, aby móc pokonać dystans o długości 140 km. Przyjmuje się, że w czasie intensywnego treningu psu należy dostarczyć około 300–500 kcal na kg masy metabolicznej psa. W takiej diecie około 30% energii metabolicznej powinno pochodzić z białka, 60–70% z tłuszczu, a tylko nieznaczna ilość (mniej niż 10%) z węglowodanów. Zapotrzebowanie energetyczne jest bardzo zróżnicowane u psów pracujących i zależy od wielu czynników. Należą do nich między innymi: długość pokonywanej trasy, szybkość biegu, ukształtowanie terenu, kierunek wiatru, rodzaj nawierzchni, masa ciągniętego obciążenia. Nie bez znaczenia są też rasa psa, wiek i temperatura otoczenia. Jednak najważniejszymi czynnikami określającymi zapotrzebowanie kaloryczne są masa ciała psa oraz czas trwania i intensywność treningu. Im dłużej trwa dany wysiłek, tym więcej energii potrzeba psu do jego pomyślnego zakończenia. Najmniej kalorii wystarczy psom ścigającym się, sprinterskim (krótkodystansowcy), u których intensywny wysiłek trwa maksymalnie dwie minuty. Energia jest tu pozyskiwana dzięki beztlenowemu przekształcaniu glukozy w pirogronian i mleczan. Psy najciężej pracujące, zaprzęgowe potrzebują dużo więcej kalorii, ponieważ wykonują pracę wytrzymałościową, trwającą wiele godzin czy dni. W tym czasie nasilają się przemiany tlenowe, w których substratem do pozyskiwania energii są początkowo w pierwszych godzinach glukoza i glikogen, a z czasem po wyczerpaniu zapasów tych związków kwasy tłuszczowe zgromadzone w tkance tłuszczowej i mięśniach. Zjawiskiem niekorzystnym obserwowanym przy ekstremalnie długim i wyczerpującym wysiłku (i ewentualnie źle zbilansowanej diecie) jest wykorzystywanie endogennych aminokwasów pochodzących z rozpadu białek mięśni. Oznacza to, że organizm psa „zjada” własne mięśnie, co prowadzi do długotrwałej utraty kondycji.
Zapotrzebowanie na tłuszcze
Tłuszcze stanowią główny składnik energetyczny w diecie psów zaprzęgowych. Umożliwiają one stworzenie diety o bardzo wysokiej gęstości kalorycznej, która nie obciąża zbytnio przewodu pokarmowego psa wykonującego pracę wytrzymałościową. Tkanka tłuszczowa stanowi również źródło witamin lipofilnych oraz wielu substancji biologicznie aktywnych. Chroni ponadto organizm przed utratą ciepła, co ma szczególne znaczenie u psa przebywającego w niskich temperaturach. Tłuszcz zwiększa także smakowitość pokarmu, co jest istotne w żywieniu psów aktywnych fizycznie, u których zmniejszony apetyt może być wywołany stresem lub zmęczeniem. Adaptacja organizmu do wykorzystania zwiększonej ilości tłuszczu na cele energetyczne poprawia wytrzymałość psów zaprzęgowych biegających na długich dystansach. U dobrze wytrenowanych psów podczas długotrwałych biegów nawet 90% energii może pochodzić z utleniania wolnych kwasów tłuszczowych obecnych we krwi. Dlatego takim psom zaleca się podawanie mięsa o dużej zawartości tłuszczu. Tłuszcz ten ogranicza również wykorzystanie glikogenu mięśniowego, co poprawia wytrzymałość na zmęczenie.
Ilość tłuszczu w diecie powinna być uzależniona od temperatury otoczenia i wykonywanej pracy. Podczas lata w diecie suchej 20% tłuszczu jest ilością optymalną. W miarę intensyfikacji treningu ta ilość może wzrosnąć do około 40–60%, a w wyjątkowych sytuacjach przy bardzo intensywnej pracy na krótko nawet do 80%. Należy jednak pamiętać, że zbyt duża ilość tłuszczu jest niekorzystna dla organizmu, ponieważ powoduje utrudnione wchłanianie innych składników odżywczych, co może powodować anemię, brak apetytu, biegunkę i odwodnienie.
Polecanym źródłem tłuszczu dla psów zaprzęgowych są również średniołańcuchowe triglicerydy (MCT). Duża przydatność tych związków wynika nie tylko z ich dużej kaloryczności, lecz także z bardzo dobrej przyswajalności. Uwolnione w wyniku działania enzymów trawiennych MCT są wchłaniane prawie w całości prosto do krwi, a następnie transportowane do wątroby. W wątrobie ulegają β-oksydacji, stanowiąc doskonałe źródło energii. Przypuszcza się, że z uwagi na bardzo szybkie przyswajanie MCT oszczędzają glikogen mięśniowy. Ich naturalnym źródłem jest olej kokosowy, palmowy, a także niektóre produkty mleczne, na przykład mleko kozie. Wykazano, że MCT poprawiają pracę mózgu u ssaków. Jak dotąd brak jest informacji dotyczących zalecanych ilości MCT w diecie psa. Należy również pamiętać o uzupełnieniu diety w nienasycone kwasy tłuszczowe, zwłaszcza z rodziny Omega-3. Kwasy te nie są produkowane przez organizm w wystarczającej ilości i muszą być dostarczone z zewnątrz. Szczególnie bogatym źródłem tych kwasów jest tłuszcz ssaków morskich i ryb, takich jak makrele i łososie.
Zapotrzebowanie na białko
Psy zaprzęgowe poddawane wyczerpującemu wysiłkowi fizycznemu wykazują szczególnie wysokie zapotrzebowanie na białko. Odpowiednia ilość białka może zapobiegać anemii, na którą narażone są psy ciężko pracujące. Wykazano, że psy zaprzęgowe żywione pokarmem, w którym 32–35% energii metabolicznej pochodzi z białka charakteryzują się stałą liczbą erytrocytów we krwi obwodowej w ciągu trzymiesięcznego sezonu wyścigowego. Z kolei u psów otrzymujących mniejszą ilość białka (23–28% energii metabolicznej) liczba czerwonych krwinek obniża się o prawie 30%. Można zatem powiedzieć, że wartość 30% energii jest tą dolną granicą zapotrzebowania na białko, poniżej której nie należy schodzić. Trzeba jednak pamiętać, że nie tylko niedobór, lecz także nadmiar białka jest niepożądany. Zbyt duża zawartość białka powoduje zmniejszenie zawartości tłuszczu, co może osłabiać wytrzymałość zwierząt. Istotne znaczenie ma również rodzaj podawanego białka. W celu ograniczenia niedokrwistości należy bezwzględnie podawać białko pochodzenia zwierzęcego. Wykazano, że psy zaprzęgowe poddane wysiłkowi fizycznemu karmione białkiem zwierzęcym charakteryzują się wyższą zawartością hemoglobiny we krwi niż psy otrzymujące karmę z roślinnym białkiem sojowym. Zaobserwowano, że nawet u psów nieaktywnych fizycznie stosowanie karmy opartej na białku roślinnym może być przyczyną nieznacznego obniżenia zawartości hemoglobiny i liczby erytrocytów we krwi. Białko zwierzęce (mięśniowe) powinno się charakteryzować wysokim współczynnikiem strawności wynoszącym powyżej 80% oraz wysoką wartością biologiczną.
Zapotrzebowanie na węglowodany
Bardzo ważne w żywieniu psów zaprzęgowych jest prawidłowe gospodarowanie węglowodanami zgromadzonymi w organizmie. Występują one w niewielkich ilościach w postaci glikogenu mięśniowego i wątrobowego oraz glukozy obecnej we krwi. Dokładne zapotrzebowanie psów na węglowodany nie jest znane. Dla psów aktywnych fizycznie, pracujących, ilość węglowodanów dostarczonych z karmą zależy od wykonywanej pracy. U psich sprinterów, gdzie wysiłek trwa krótko, węglowodany stanowią główne źródło energii, wykorzystywane w procesach tlenowych i beztlenowych. Na przykład u ścigających się greyhoundów wykazano, że najszybciej dobiegały do mety te zwierzęta, u których łatwo strawne węglowodany stanowiły około 40–50% energii metabolicznej. Z kolei u psów zaprzęgowych wykonujących pracę wytrzymałościową trwającą wiele godzin podstawowym źródłem energii są tłuszcze, a węglowodany powinny dostarczać nie więcej niż 10% energii metabolicznej. Gwarantuje to wysoką gęstość energetyczną karmy. Co ciekawe, bez względu na to, czy psy zaprzęgowe otrzymują dietę wysokotłuszczową, czy wysokowęglowodanową, nie wpływa to na powysiłkowe magazynowanie glikogenu.
W żywieniu sportowców zalecane jest podawanie łatwostrawnych węglowodanów razem z hydrolizowanym białkiem zaraz po wyczerpującym wysiłku. Ma to ograniczać rozpad białka mięśniowego i zwiększać zapasy glikogenu. W badaniach przeprowadzonych na psach zaprzęgowych nie zaobserwowano jednak, aby połączenie węglowodanów z białkiem wykazywało działanie ochronne na mięśnie oraz powodowało większy wzrost glikogenu mięśniowego niż same węglowodany. Należy również pamiętać, że zbyt dużo węglowodanów w diecie może prowadzić do powysiłkowego zwyrodnienia mięśni.
Istotnym zagadnieniem jest maksymalne ograniczenie ilości niestrawnych węglowodanów (włókna) ze względu na ryzyko wystąpienia biegunek osmotycznych, a także niekorzystny wpływ zwiększonej ilości gazów powstających podczas fermentacji. Włókno powoduje również wzrost mas kałowych, które stanowią dodatkowe obciążenie dla biegnącego zwierzęcia i mogą wpłynąć na jego wynik sportowy.
Zapotrzebowanie na inne składniki karmy
Specjalistyczne karmy dostępne na rynku zawierają wystarczającą ilość makro- i mikroelementów oraz witamin. Nie stwierdzono, aby zwiększona podaż witamin czy minerałów poprawiała wyniki psów sportowych i pracujących i dlatego w specjalistycznych karmach wartości te są zgodne z zaleceniami dla psów dorosłych. Istnieją jednak swoiste zapotrzebowania związane z podwyższoną aktywnością psów pracujących, które należy uwzględnić przy karmieniu tych psów. Psy zaprzęgowe otrzymujące pokarmy wysokotłuszczowe spożywają więcej niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych. U tych psów zalecana jest zwiększona suplementacja przeciwutleniaczy, np. witamin C, E i A aby zmniejszyć powstawanie wolnych rodników.
Preparaty ziołowe. Zioła wzmacniają układ odpornościowy i stanowią istotny element zapobiegania i leczenia infekcji bakteryjnych i wirusowych. Rośliny tzw. adaptogenne, definiowane są jako rośliny, które wywołują stan podwyższonej odporności niespecyficznej, pomagającej w przystosowaniu się do zwiększonego wysiłku fizycznego i jednocześnie przeciwdziałających stresowi. Mechanizm działania roślin adaptogennych nie jest dokładnie poznany, ale wiadomo, że doprowadzają one do wielu zmian na poziomie komórkowym (poprzez wpływ na układy enzymatyczne) oraz narządowym (poprzez regulację gospodarki hormonalnej). Najbardziej popularnym surowcem adaptogennym pochodzenia naturalnego jest żeń-szeń właściwy z uwagi na jego silne właściwości przeciwutleniające oraz poprawiające funkcje mózgu. Sporym zainteresowaniem cieszą się również cytryniec chiński, szczodrak krokoszowaty, tarczyca bajkalska czy bazylia pospolita. W dostępnym piśmiennictwie można znaleźć doniesienia o wzmacniającym wpływie schizandryny ekstrahowanej z cytryńca na układ sercowo-naczyniowy psa. Substancja poprawia przepływ krwi w naczyniach wieńcowych.
BCAA. Aminokwasy rozgałęzione (BCAA, branch chain amino-acids): leucyna, izoleucyna i walina są związkami ergogenicznymi, przeciwdziałającymi degradacji tkanek. Stosowane przed wysiłkiem oszczędzają białka mięśni, podczas wysiłku – przeciwdziałają ich uszkodzeniom, a po jego zakończeniu – pobudzają procesy anaboliczne. Podawanie tych aminokwasów przed i podczas ćwiczeń ogranicza degradację białek indukowaną wysiłkiem fizycznym. Poprawia także zdolności poznawcze u starszych psów, co może mieć znaczenie w takich dyscyplinach jak agility.
HMB. Jest to kwas beta-hydroksy-beta-metylomasłowy (HMB), pochodna rozgałęzionego aminokwasu leucyny, który również odgrywa ważną rolę w sporcie. Związek ten pozytywnie wpływa na organizm poddawany wyczerpującemu treningowi sportowemu. HMB ogranicza uszkodzenie pracujących mięśni, minimalizuje rozpad białek, a także pomaga w naprawie tkanki mięśniowej. Dostępne są suplementy zawierające HMB, które są specjalnie dedykowane psom sportowym, w tym zaprzęgowym poddanym wyczerpującemu wysiłkowi fizycznemu. U zwierząt tych suplementacja HMB zwiększa efekty treningu i pozwala na szybsze przygotowanie zwierząt do zawodów. Związek ten został szeroko przebadany, a jego działanie udokumentowane naukowo; ponadto jest on całkowicie nieszkodliwy w stosowaniu.
Kreatyna. Jest to związek chemiczny będący podstawowym nośnikiem energii w komórkach mięśniowych. Głównym miejscem występowania są mięśnie i ścięgna. Suplementacja kreatyną zwiększa zawartość fosfokreatyny, umożliwiając szybką resyntezę ATP, które jest bezpośrednim źródłem energii dla mięśni. U psów sportowych kreatyna przyczynia się do podniesienia intensywności i wydajności pracy mięśni. Należy pamiętać, że gotowanie mięsa obniża zawartość kreatyny, a ponadto jej stężenie w karmach komercyjnych jest często niewystarczające do zaspokojenia potrzeb psów pokonujących długie dystanse. Dlatego zalecane jest podawanie kreatyny egzogennej. Wykazano, że taka kreatyna zwiększa siłę mięśni i może przyspieszać regenerację mięśni po wyczerpującym wysiłku.
L-karnityna. L-karnityna należy do substancji o właściwościach przeciwutleniających. Długotrwały wysiłek fizyczny może zwiększyć zapotrzebowanie organizmu na L-karnitynę, która bierze również udział w transporcie kwasów tłuszczowych. Wspomaga także wydolność tlenową i wytrzymałość mięśni i jest zalecana dla psów aktywnych i uprawiających sport. Karnityna jest syntetyzowana w organizmie psa, a jej niedobór może prowadzić do kardiomiopatrii rozstrzeniowej, co jest obserwowane u bokserów. Związek ten chroni komórki mięśnia sercowego przed uszkodzeniami spowodowanymi brakiem dopływu krwi (niedotlenienie).
Związki o działaniu chondroprotekcyjnym. W karmie psa pracującego nie powinno zabraknąć związków, takich jak glukozamina i chondroityna. Wzmacniają one chrząstki stawowe, pobudzają wytwarzanie kolagenu oraz skutecznie przeciwdziałają przeciążeniowym stanom zapalnym stawów. Podobnie działa kwas hialuronowy, który wzmacnia stawy, ogranicza ich stany zapalne, a ponadto poprawia przyswajalność składników odżywczych.
Jak karmić psy zaprzęgowe?
Psy zaprzęgowe przygotowywane do treningu czy też biorące udział w zawodach nie mogą być wygłodzone. Nie możemy dopuścić do sytuacji, w której żołądek psa przed czekającym go wysiłkiem fizycznym jest kompletnie pusty, ale również niepożądane jest, aby był on przeciążony. Wypróbowana dobra metoda żywienia psa biorącego udział w zawodach polega na podawaniu raz, względnie dwa razy dziennie suchej karmy komercyjnej w ilości nieprzekraczającej 50% dziennego zapotrzebowania i uzupełnianiu jej podawaniem odpowiedniej ilości mięsa i tłuszczu w zależności od potrzeb zwierzęcia. Tak skomponowana dieta będzie miała odpowiednio wysoką gęstość kaloryczną, nie będzie zbytnio obciążała przewodu pokarmowego, a ponadto będzie zmniejszała ilość kalorii pozyskiwanych z węglowodanów na rzecz tłuszczu. Bardzo ważna w żywieniu psów pracujących jest także dostępność wody. Wykazano, że biegnący pies potrzebuje od
5 do 6 litrów wody dziennie, aby zachować dobrą kondycję i przebiec dystans powyżej 100 km. Ponadto zwiększony wysiłek fizyczny u tych zwierząt generuje znaczne ilości ciepła, którego organizm musi się pozbyć, aby uniknąć przegrzania. Parowanie wody z błony śluzowej górnych dróg oddechowych, w tym z języka w procesie ziania, tak charakterystycznego dla zmęczonych psów, jest bardzo ważnym mechanizmem termoregulacyjnym. Dlatego ważne jest, aby psy pracujące miały dostęp do świeżej, czystej wody przez cały czas zawodów czy treningu. Ważne jest również podawanie przekąsek dla psów. Budują one lepsze relacje między opiekunem (musherem) a zwierzęciem w czasie zawodów. Na rynku jest szeroka gama tych produktów, począwszy od snaków tłuszczowych zrobionych ze skór kurczaka i ryb, poprzez pełnowartościowe surowce – mięso i podroby.
W podsumowaniu należy stwierdzić, że psy biegające na długich dystansach, w tym psy zaprzęgowe, mają odmienne potrzeby żywieniowe w porównaniu z psami prowadzącymi mniej dynamiczny tryb życia. Ruch i znaczny wysiłek fizyczny wiążą się ze zwiększonym zapotrzebowaniem na energię oraz składniki pokarmowe, poprawiające kondycję i wydolność organizmu psa. Na rynku dostępne są specjalistyczne karmy, stworzone z myślą o psach wyjątkowo aktywnych, biorących udział w wydarzeniach sportowych oraz pracujących w ciężkich warunkach. Karmy te są godne polecenia. Z kolei samodzielne opracowanie pełnowartościowej i dobrze zbilansowanej diety dla aktywnego psa może się okazać zadaniem zbyt trudnym i ryzykownym, zagrażającym zdrowiu, a ponadto pogarszającym kondycję psa. Dlatego nabycie gotowej karmy dla pracującego psa wydaje się być najlepszym rozwiązaniem.
