,,W Polsce co raz większą popularnością cieszą się papugarnie, czyli miejsca, w których możemy bezpośrednio obcować z egzotycznymi ptakami, na posiadanie których nie moglibyśmy sobie pozwolić z różnych względów. Miejsca te, oprócz rozrywki, spełniają także funkcję edukacyjną – ucząc nas i nasze dzieci, jak obchodzić się z małymi i dużymi ptakami, czy też dostarczają informacji o biologii tych zwierząt. Należy jednak pamiętać, iż zgromadzenie dużej liczby ptaków na stosunkowo małej przestrzeni może nieść za sobą pewnego rodzaju niebezpieczeństwa dla zdrowia. Ptaki, zwłaszcza długożyjące papugi, mogą być bowiem nosicielami groźnej choroby – ornitozy.”
Co to jest ornitoza?
Ornitoza, nazywana zwyczajowo papuzicą, a czasami gorączką papug, to choroba zakaźna wywoływana przez bakterie Chlamydia psittaci. W początkowym etapie choroba ta przebiega z nieswoistymi, grypopodobnymi objawami, co może być przyczyną jej opóźnionego rozpoznania. W miarę upływu czasu od zakażenia, choroba przekształca się w zapalenie płuc, któremu towarzyszą inne groźne stany chorobowe, takie jak zapalenie mięśnia sercowego, czy posocznica, które to mogą być już bezpośrednim zagrożeniem życia.
Czynnik etiologiczny ornitozy – bakterie Chlamydia psittaci są mikroorganizmami o dość unikalnych właściwościach w świecie bakterii. Chlamydie wykazują bowiem cechy stawiające je pośrodku drogi między wirusami, a bakteriami. Te wyjątkowe właściwości sprawiły, iż naukowcy przez wiele lat uznawali chlamydie za przedstawicieli świata wirusów. Najważniejszą cechą łączącą opisywane drobnoustroje z wirusami jest to, iż chlamydie nie wykazują jakichkolwiek czynności życiowych poza komórkami gospodarza. W ich wnętrzu tworzą zaś charakterystyczne dla wirusów struktury, nazywane ciałkami wtrętowymi. Poza komórką gospodarza, chlamydie występują w postaci nieaktywnych metabolicznie struktur nazywanych ciałkami elementarnymi (EB), które mogą jednak zakażać komórki gospodarza, gdzie przekształcają się w ciałka siateczkowate (RB), wykazujące cechy życiowe. Nadal są jednak całkowicie zależne od energii pozyskiwanej z komórki gospodarza. Z bakteriami chlamydie łączy natomiast obecność struktur typowo bakteryjnych, a także obecność ściany komórkowej oraz wrażliwość na niektóre antybiotyki. Ciałka elementarne są odporne na działanie czynników środowiskowych, co pozwala im na przetrwanie poza organizmem przez bardzo długi czas, pozostając zakaźnymi. Sprzyja to rozprzestrzenianiu się zakażenia.
Jak można zakazić się ornitozą?
Naturalnym gospodarzem Chlamydia psittaci są papugi, kanarki, indyki, kaczki i gołębie. Obecność tych drobnoustrojów wykrywa się w wydzielinie z noso-gardzieli, a także we krwi i innych tkankach zakażonych ptaków. Należy przy tym zaznaczyć, iż ptaki nie muszą wykazywać jakichkolwiek objawów, by wydalały zakaźne cząstki elementarne.
Człowiek zakaża się chlamydiami drogą oddechową, wdychając pył, aerozol powstały z wydalin lub wydzielin zakażonych ptaków. Możliwe jest też przeniesienie zakażenia poprzez kontakt bezpośredni z ptakiem. Jak widać, czynnikiem ułatwiającym rozprzestrzenianie się zakażenia jest duże zagęszczenie ptaków, sprzyjające powstawaniu zawiesiny drobinek kało-moczu w powietrzu, wysoka temperatura, a co za tym idzie wilgotność, która również sprzyja utrzymywaniu się wspomnianego aerozolu. Bardzo ważnym czynnikiem jest z pewnością niedostateczny poziom higieny, to jest – zbyt rzadkie czyszczenie wolier, klatek, w których przebywają ptaki, a także nieodpowiednie nawyki higieniczne ze strony opiekunów, czy odwiedzających ptaki.
Ornitoza uznawana jest również za chorobę zawodową, na którą szczególnie narażeni są pracownicy ogrodów i sklepów zoologicznych oraz hodowcy kanarków, papug lub innych ptaków ozdobnych, a także lekarze weterynarii zajmujący się ptakami ozdobnymi.
Brak jest jakiejś szczególnej podatności na ornitozę, uwarunkowanej skrajnym wiekiem lub płcią czy statusem immunologicznym. Uznaje się, iż wszyscy ludzie wykazują zbliżoną podatność na zakażenia. Jedynie ciężkie zaburzenia odporności mogą wpłynąć na zwiększenie wrażliwości na zakażenie omawianym drobnoustrojem.
Choć możliwe jest przeniesienie zakażenia z innych ssaków na człowieka, to przypadki te są niezmiernie rzadkie i dotyczą głównie osób o obniżonej odporności. Transmisja zakaźnych ciałek elementarnych Chlamydia psittaci, jest również możliwa bezpośrednio pomiędzy ludźmi, lecz dotychczas takie sytuacje nie zostały odnotowane. Niemniej, wobec osoby chorej na ornitozę należy zachować szczególne środki ostrożności.
Objawy ornitozy
Początek choroby zazwyczaj następuje po okresie inkubacji wynoszącym średnio od 5 do 14 dni, ale niekiedy obserwuje się zdecydowanie dłuższy okres wylęgania, nawet do trzech tygodni. Nasilenie objawów tej choroby waha się od bezobjawowego zakażenia po ogólnoustrojową chorobę z ciężkim zapaleniem płuc, bezpośrednio zagrażającą życiu pacjenta. W czasach przed antybiotykami na papuzicę umierało nawet 15-20% osób zakażonych. Obecnie, przy właściwie dobranym leczeniu, śmiertelność wynosi mniej niż 1%.
Osoby z zakażeniem objawowym zwykle wykazują nagły, z niczym niepowiązany początek gorączki, dreszcze, ból głowy, a także złe samopoczucie i ból mięśni. Są to mało specyficzne objawy towarzyszące wielu infekcjom wirusowym, co utrudnia rozpoznanie ornitozy we wczesnym etapie. W dalszej kolejności zwykle rozwija się suchy, męczący, nieproduktywny kaszel, któremu mogą towarzyszyć trudności w oddychaniu i ucisk w klatce piersiowej. Gdy dołączają się do tego takie objawy jak rozbieżne poziomy tętna, czyli występowanie gorączki bez podwyższonego pulsu, a także powiększenie śledziony i wysypka, daje to możliwość postawienia prawdopodobnego rozpoznania ornitozy. Dodatkowo lekarz podczas badania zauważy zmiany osłuchowe w płucach, a badania radiograficzne klatki piersiowej potwierdzą zapalenie płuc.
Chlamydia psittaci może wpływać na funkcjonowanie narządów innych niż układ oddechowy, powodując zapalenie wsierdzia, zapalenie mięśnia sercowego, zapalenie wątroby, zapalenie stawów, zapalenie rogówki i spojówki oraz zapalenie mózgu. Podczas ciąży stwierdza się niekiedy ornitozę o ciężkim przebiegu, z niewydolnością oddechową, małopłytkowością, zapaleniem wątroby, w wyniku której dochodzi do poronienia.
Jak rozpoznać ornitozę?
W rozpoznawaniu choroby istotnym elementem postawienia rozpoznania jest dokładny wywiad, mający na celu ustalenie, czy chora osoba była narażona na aerozol wydalin ptasich mogący zawierać zakaźne ciałka elementarne chlamydii. Drugim elementem jest rozpoznanie różnicowe, w którym należy uwzględnić wiele innych czynników etiologicznych zapaleń płuc, takich Coxiella burnetii (wyw. goraczkę Q), Mycoplasma pneumoniae, Chlamydia pneumoniae (wyw. przewlekłe zapalenia płuc), Legionella sp. (wyw. ostre zapalenie płuc, chorobę legionistów), a także wirusy układu oddechowego, takie jak na przykład wirus grypy.
Najbardziej powszechną metodą diagnostyczną, potwierdzającą chorobę rozpoznaną na podstawie objawów klinicznych, jest oznaczanie poziomu przeciwciał dla chlamydii w parze próbek surowic pobranych w odstępie minimum 7 dni (lepiej 14), dzięki czemu możliwa jest ocena dynamiki zmian poziomu przeciwciał, na podstawie której stawia się rozpoznanie. Ten sposób postępowania wynika z faktu, iż przeciwciała powstałe dla Chlamydia psittaci są mało swoiste gatunkowo. Na skutek tego zjawiska, wysoki ich poziom może mieć związek z zakażeniem jakimkolwiek gatunkiem chlamydii. Dopiero połączenie zmiany poziomu przeciwciał z charakterystycznymi dla patogenu objawami pozwala na postawienie rozpoznania. Dlatego też ważne jest, aby pierwsze badanie wykonać jak najszybciej od wystąpienia pierwszych objawów choroby (w stanie ostrym zakażenia), które niestety są mało swoiste. Ważne jest, aby obie próbki zbadano tą samą metodą, w tym samym laboratorium, co jest warunkiem prawidłowej oceny zmian poziomu przeciwciał. Niekiedy, w sytuacjach wątpliwych, wykonuje się trzecie badanie – próbki pobranej w odstępie około 3 tygodni od pierwszego badania.
Alternatywnie do opisanej powyżej metody diagnostycznej, zastosować można testy poszukujące antygenów lub DNA Chlamydia psittaci w próbkach pobranych od pacjenta: plwocinie, płynie opłucnowym, zakrzepłej krwi. Antygenów poszukuje się barwiąc próbkę wysoce swoistymi przeciwciałami połączonymi z barwnikami emitującymi światło w promieniowaniu np. UV (metoda immunofluorescencji). DNA bakterii poszukuje się metodą PCR. Jednak obie metody mają ograniczone zastosowanie, ze względu na ich niską dostępność, wysoką cenę, jak i obostrzenia co do materiału, na którym mogą być wykonane. Próbki do tych badań mogą być pobrane tylko w ostrej fazie choroby, przed podaniem jakichkolwiek leków, zwłaszcza antybiotyków.
Ornitoza ptaków
Jak wspomniano wcześniej, ptaki w większości przypadków są bezobjawowymi nosicielami Chlamydia psittaci. Niekiedy jednak i u nich dochodzi do rozwoju zakażenia. Ptaki zakażają się, podobnie jak ludzie, drogą aerogenną od innych ptaków. Objawy mogą rozwinąć się po upływie 3-tygodniowego okresu inkubacji. Opisano również przypadki, kiedy objawy zakażenia wystąpiły po wielu latach od ekspozycji na zarazek. Nasilenie powstałych objawów jest bardzo zmienne. Wielokrotnie ptaki są przewlekle chore, manifestując trudne do zaobserwowania objawy, szczególnie gdy ptaki są w stadzie. Najczęściej są to objawy związane z uogólnionym przebiegiem ornitozy u ptaków: apatia, anoreksja, zmierzwienie piór, brak higieny. Obserwuje się również objawy ze strony układu oddechowego, np. duszność, jak i pokarmowego – biegunkę o różnym stopniu nasilenia.
Ze względu na chroniczny przebieg ornitozy, wielokrotnie manifestującej się w sposób całkowicie nieswoisty, trudne, wręcz niemożliwe jest rozpoznanie zakażenia tylko na podstawie objawów klinicznych. Konieczne jest wykonanie badań laboratoryjnych – odczynu immunofluorescencji lub PCR, podobnie jak ma to miejsce u ludzi. Należy jednak pamiętać, iż samo stwierdzenie obecności patogenów w próbkach nie przeświadcza o chorobie ze względu na możliwe nosicielstwo, współistniejące z innym objawowym zakażeniem, innym patogenem.
Zapobieganie ornitozie
Ze względu na trudności w diagnostyce ornitozy, najczęściej występującym wśród ptaków bezobjawowym nosicielstwem, najlepszą drogą zapobiegania rozprzestrzenianiu ornitozy jest stosowanie kwarantanny dla nowo wprowadzanych do hodowli ptaków, a także ptaków, które przebywały przez jakiś czas w dużych skupiskach, np. na wystawach ptaków. Ważne jest prowadzenie dokładnej dokumentacji związanej z obrotem ptakami, ich stanem zdrowia, co w przypadku wystąpienia choroby pozwoli na szybkie i precyzyjne ustalenie źródła zakażenia lub zapobieżenie rozprzestrzenianiu się zakażenia. Oznacza to, iż dobrze byłoby, aby sprzedawca notował dane kontaktowe do osób nabywających ptaki, co rodzi niestety wątpliwości natury prawnej w kontekście ochrony danych osobowych.
W zapobieganiu rozprzestrzeniania się choroby znaczenie mają także takie czynniki, jak organizacja ptaszarni, np. unikanie nadmiernego zagęszczenia ptaków, możliwie skuteczna ich izolacja, jeśli przebywają w klatkach. Istotnym elementem jest zapobieganie tworzeniu się aerozolu poprzez odpowiednio częste sprzątanie klatek, usuwanie odchodów, piór, stosowanie nie pylących podłoży.
Opiekunowie ptaków, przy ich obsłudze powinni stosować środki ochrony osobistej adekwatne do zagrożenia. Niezbędnym minimum jest wierzchnie okrycie, zdejmowane po opuszczeniu ptaszarni oraz rękawiczki ochronne. W przypadku ptaków wykazujących jakiekolwiek objawy, dodatkowo zalecane jest stosowanie okularów ochronnych i maseczek.
Podsumowanie
Ornitoza to groźna choroba, na którą głównie narażeni są hodowcy ptaków oraz inne osoby przebywające w dużym zagęszczeniu ptaków. Pomimo możliwego ciężkiego przebiegu choroby, braku swoistej immunoprofilaktyki (szczepienia), zapobieganie jest łatwe, a dostępne antybiotyki wykazują wysoką skuteczność.
