dr n. wet. Jerzy Ziętek
Nie wszyscy opiekunowie zwierząt są tego świadomi, ale gryzonie (Rodentia) i króliki (Lagomorpha) nie są zwierzętami blisko spokrewnionymi, mimo oczywistych podobieństw w budowie i zachowaniu. Wspomniane grupy ssaków ewoluowały niezależnie w podobnych warunkach, co tłumaczy pewne wspólne cechy. Jedną z nich jest obecność stale rosnących zębów, zarówno siekaczy, jak i trzonowców (choć nie u wszystkich gatunków gryzoni jest to normą). Jest to zjawisko konieczne ze względu na sposób odżywiania twardymi pokarmami – nasionami i roślinami typu trawy.
Charakterystyka zębów
Duże obciążenie zębów i szybkie ich ścieranie w szybkim tempie w krótkim czasie doprowadziłoby do ich zniszczenia i w konsekwencji śmierci głodowej. Jednocześnie w przypadku zwierząt odżywiających się materiałem roślinnym (siano, zielonki, zioła) kwestią kluczową w trawieniu pokarmu jest bardzo dokładne jego rozdrobnienie i zmieszanie ze śliną. Stan uzębienia wpływa nie tylko na samą możliwość zdobywania pokarmu, lecz także na występowanie zaparć i biegunek związanych z nieprawidłową fermentacją źle przeżutego pokarmu. Także dostępność składników odżywczych jest mniejsza, wobec czego zwierzę może chudnąć mimo jedzenia. Zęby królików i gryzoni, nie wchodząc w anatomiczno-fizjologiczne rozważania, odbiegają od schematu zębów człowieka czy zwierząt mięsożernych. Przede wszystkim mają kształt bardzo głęboko osadzonych w zębodole „kołków”. Ich korzeń ma budowę otwartą, zaś dno zębodołu jest tkanką bardzo aktywną, dzięki czemu jest możliwy stały wzrost zęba ku górze. Nowe tkanki uzupełniają stale ścierane powierzchnie trące korony zęba i wielkość całej struktury pozostaje niezmienna.
Przyczyny nieprawidłowości
Jakiekolwiek zaburzenie powyższego procesu wywołane nieodpowiednim (zbyt miękkim) pokarmem, chwilowym osłabieniem apetytu, procesami zapalnymi, urazami, nieodpowiednim ustawieniem żuchwy i szczęki (kwestie genetyczne) prowadzą do niemożności ścierania koron zębów lub ścierają się one nieprawidłowo. W pierwszym przypadku dochodzi do wydłużenia koron zębów, co jest najbardziej widoczne w przypadku siekaczy, które mogą wystawać w sposób przypominający „ciosy słonia”. W drugim przypadku tworzą się ostre krawędzie na trzonowcach, które ranią policzek i język. Oczywiście nie są to jedyne problemy stomatologiczne. Dość często obserwuje się m.in. ropnie okołowierzchołkowe, przerost korzeni, złamania zębów lub zapalenie dziąseł wywołane wbijaniem się włókien z pokarmu w kieszonki zębodołowe.
Problemy stomatologiczne – objawy
Najczęstszym objawem problemów stomatologicznych jest afagia, czyli brak przyjmowania pokarmu lub zmniejszony apetyt. Ponieważ często trudno jest ustalić, czy zwierzę je (opiekun zgłasza, że zwierzak siedzi przy karmidełku, coś przeżuwa, gdzieś znika pokarm, z tym że najczęściej jest rozsypywany), istotne jest regularne ważenie zwierzęcia. Innym objawem jest tak zwany wilczy apetyt, czyli zwierzę „rzuca się” na pokarm, ale po kilku kęsach przerywa jedzenie – jak można się domyślić z powodu bólu. Innymi objawami, które towarzyszą często wymienionym wyżej, są widoczne krzywe siekacze, często wystające z jamy ustnej, wszelkiego rodzaju guzy w okolicy szczęki czy żuchwy, jednostronny wytrzeszcz gałki ocznej czy wypływ ropny z worków spojówkowych. W przypadku zmniejszonego apetytu utrata wagi następuje bardzo szybko. Często jednak jest to niezauważone z powodu obfitej sierści. Utrata 10% wagi w krótkim czasie jest sygnałem alarmowym.
Jak postępować w razie problemów?
W przypadku zauważenia problemów stomatologicznych, które mogą objawiać się w różnorodny sposób, nie można zwlekać z udzieleniem zwierzęciu pomocy. Króliki i gryzonie nie są fizjologicznie przystosowane do głodowania. W naturze odżywiały się łatwym do znalezienia, niskoenergetycznym pokarmem. Niedobór kalorii powoduje, jak u innych ssaków, pozyskiwanie energii z tkanki tłuszczowej. Jednak gryzonie i króliki nie potrafią poradzić sobie z powstającymi „spalinami” – ciałami ketonowymi. Dość szybko rozwija się tzw. ketoza, a razem z nią postępuje uszkodzenie nerek i wątroby. Odczyn w żołądku opisywanych zwierząt jest bardzo kwaśny. Brak pokarmu w żołądku skutkuje szybkim powstawaniem nadżerek, a nawet perforacją tego narządu. Dodatkowo ruchy perystaltyczne jelit są zapoczątkowywane przez stałą podaż pokarmu, w przypadku jej braku dochodzi do atonii, zaparć i wzdęć. Reasumując, brak przyjmowania pokarmu trwający dłużej niż doba jest w przypadku gryzoni i królików stanem dość poważnym i wymagającym podjęcia interwencji lekarsko-weterynaryjnej.
Badanie stomatologiczne
Badanie stomatologiczne obejmuje omacywanie szczęki i żuchwy oraz ocenę zębów, zarówno siecznych, jak i znajdujących się w głębi jamy ustnej zębów trzonowych. Jest to możliwe za pomocą otoskopu lub przy użyciu sedacji za pomocą specjalnych rozwieraczy. W razie potrzeby wykonuje się również zdjęcia RTG lub nawet tomografię komputerową. Leczenie jest na ogół skomplikowane i wymaga korekty zębów, tj. właściwego ich przycięcia lub starcia przy użyciu specjalistycznych narzędzi. Z uwagi na ryzyko złamania zębów obecnie coraz częściej używa się stomatologicznych wierteł i tarcz tnących. Niekiedy konieczne jest usunięcie zęba lub oczyszczenie ropnia zlokalizowanego przywierzchołkowo. Wspomniane zabiegi wykonuje się w narkozie i jest to iście „jubilerska”, bardzo precyzyjna praca, która wymaga wielu lat praktyki i specjalnych szkoleń. Niestety, po wykonaniu zabiegu nie ma gwarancji, że problem nie powróci za jakiś czas. Leczenie farmakologiczne ma znaczenie wspomagające. Sytuację komplikuje fakt, że antybiotyki dobrze penetrujące do kości są niewskazane dla królików i gryzoni, stąd używa się z konieczności nieco mniej skutecznych kombinacji leków. Odradza się samodzielne korekty zębów, zwłaszcza za pomocą narzędzi do obcinania pazurów. Bardzo łatwo o złamanie zęba lub jego popękanie, jednocześnie istnieje możliwość skaleczenia warg lub języka. Należy zwalczać niemądry przesąd mówiący o tym, że korekta zębów to zabieg kosmetyczny jak obcinanie pazurów. Taki tok rozumowania hipotetycznie mógłby przypominać nonsensowne twierdzenia, że np. plombowanie zębów u człowieka wykonuje się jako element zwykłej kosmetyki, bez wyraźnego powodu. Często spotyka się niestety w gabinetach kawie domowe, które mają krótko przycięte zęby w sposób uniemożliwiający pobieranie pokarmu (zęby sieczne się nie stykają). Kończąc uwagi o leczeniu, należy stwierdzić, że nie każdy przypadek braku apetytu u gryzoni i królików jest spowodowany problemami stomatologicznymi. Istnieje wiele chorób, w wyniku których zwierzęta przestają pobierać pokarm. Wymagają one szczegółowej diagnozy i wspomniane objawy nie mogą być „na siłę” łączone z problemami stomatologicznymi. Z drugiej strony sytuację komplikuje fakt, że zmniejszony apatyt lub brak przyjmowania pokarmu towarzyszący np. mocznicy czy uszkodzeniu wątroby wtórnie powoduje problemy stomatologiczne powstające na skutek nieścierania zębów.
Jak widać, procesy chorobowe w obrębie aparatu żucia są u gryzoni i królików sprawą stosunkowo częstą. Są to stany zagrażające bezpośrednio zdrowiu i życiu, których diagnostyka i leczenie są skomplikowane i kosztowne. Czy istnieje zatem sposób na zapobieganie im?
Zapobieganie
Przede wszystkim choroby stomatologiczne można podzielić w tym wypadku na wrodzone i nabyte. Na występowanie chorób wrodzonych mamy wpływ pośredni, chodzi o nieprzeznaczanie do rozrodu zwierząt, u których taki problem zaistniał. Zwalczać należy także niekontrolowane rozmnażanie małych ssaków, zwłaszcza w chowie krewniaczym. Efekt inbredowania często powoduje nieprawidłowości w rozwoju żuchwy i szczęki, a w konsekwencji problemy stomatologiczne. Choroby stomatologiczne nabyte otwierają pewne możliwości w przypadku profilaktyki. Kluczową sprawą jest dobrej jakości karma, w przypadku zwierząt trawożernych (Herbivores), takich jak króliki, szynszyle czy kawie domowe, nie powinna zawierać dużej ilości łatwo strawnych węglowodanów pozbawionych twardych włókien roślinnych (ziarna, pieczywo). Niezmiernie istotne jest podawanie dobrej jakości siana (może być z dodatkiem ziół), które musi być dostępne cały czas. Korzystnie wpływa też gryzienie specjalnie przygotowanych patyków i drewienek, które oprócz aspektów profilaktyki stomatologicznej są przydatne w rozładowywaniu stresu. Istnieją też specjalne gryzaki wykonane ze sprasowanych roślin. Kwestia kolb zbożowych lub tzw. wapienek jest mocno dyskusyjna i wielu autorów postuluje ich niepodawanie. Warto też podkreślić, że ważnym elementem profilaktyki jest regularny przegląd stomatologiczny, który może być wykonywany przy okazji każdej wizyty w gabinecie weterynaryjnym.
Bibliografia:
Keeble E., Meredith A. (2009). BSAVA Manual of Rodents and Ferrets. BSVA.
Meredith A., Lord B. (2014). BSAVA Manual of Rabbit Medicine. BSVA.
Harcourt-Brown F., Chitty J. (2014). BSAVA Manual of Rabbit Surgery, Dentistry and Imaging. BSVA.
